Przejdź do treści

Temperament

Wykład definiuje temperament jako jeden z kluczowych elementów psychologii osobowości, odnoszący się przede wszystkim do biologicznie uwarunkowanych cech indywidualnych.

Kluczowe cechy temperamentu:

  • Podłoże biologiczne: Jest w dużej mierze dziedziczny, związany z funkcjonowaniem układu nerwowego i hormonalnego.
  • Względna stałość: Cechy te są stabilne w czasie i trudne do fundamentalnej zmiany (choć mogą być modulowane przez doświadczenie).
  • Obserwowalny od dzieciństwa: Pierwsze oznaki można zauważyć już u niemowląt (np. w reakcjach na bodźce czy rytmie snu).
  • Wpływ na zachowanie: Decyduje o stylu działania, emocjonalności i sposobie radzenia sobie w różnych sytuacjach.

Gordon Allport, jeden z teoretyków, zaliczał temperament do składników osobowości, definiując go jako zjawiska charakteryzujące emocjonalną naturę człowieka (np. podatność na wzburzenie, siła i szybkość reakcji, dominujący nastrój).

Temperament a Kryminologia

Wykład szczegółowo łączy cechy temperamentalne z ryzykiem zachowań antyspołecznych.

Teoria Jeffreya Graya (BAS/BIS)

Gray opisał dwa podstawowe systemy wpływające na temperament:

  1. BAS (Behavioural Activation System – System Aktywacji Behawioralnej):

    • Związany z impulsywnością.
    • Odpowiada za reakcje na nagrody i motywację do działania.
    • Osoby z silnym BAS poszukują pozytywnych bodźców, przyjemności i są skłonne do podejmowania ryzyka.
    • W kontekście przestępczości: Wysoki BAS wiąże się z większą impulsywnością, dążeniem do natychmiastowego zysku i zachowaniami ryzykownymi.

  2. BIS (Behavioural Inhibition System – Behawioralny System Hamujący):

    • Związany z lękiem.
    • Odpowiada za reakcje na zagrożenia, hamowanie zachowań i unikanie negatywnych bodźców.
    • Osoby z silnym BIS są bardziej lękliwe i unikają ryzyka.
    • W kontekście przestępczości: Niski BIS oznacza niską wrażliwość na karę, mniejszy strach przed konsekwencjami i tym samym większe ryzyko zachowań przestępczych.

Do tych systemów dodano również FFFS (Fight-Flight-Freeze System), czyli system walki, ucieczki lub zamrożenia w reakcji na zagrożenie.

Trzy typy przestępczości (wg modelu Graya)

Kombinacja tych systemów pozwala wyróżnić trzy profile zachowań przestępczych:

  1. Przestępczość impulsywna:

    • Profil: Wysoki BAS, niski BIS.
    • Charakterystyka: Silne dążenie do nagrody, słabe hamowanie, niska wrażliwość na karę.
    • Przykłady: Kradzieże pod wpływem impulsu (okazjonalne), bójki, wandalizm.

  2. Przestępczość agresywna:

    • Profil: Wysoki FFFS, niski BIS.
    • Charakterystyka: Wysoka gotowość do walki (fight), silne emocje, agresja reaktywna, brak regulacji.
    • Przykłady: Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, przemoc domowa podczas kłótni, atak na policjanta.

  3. Zachowania psychopatyczne:

    • Profil: Wysoki BAS, ekstremalnie niski BIS.
    • Charakterystyka: Wysoka odporność na karę, niski poziom lęku, skłonność do manipulacji, "zimna" agresja (instrumentalna), działanie z kalkulacją.
    • Przykłady: Oszustwa finansowe (np. "Oszust z Tindera"), wyłudzanie kredytów, przemoc instrumentalna (używana do osiągnięcia celu), zaplanowane zabójstwa.

Regulacyjna Teoria Temperamentu (Jan Strelau)

Wykład przybliża również koncepccję polskiego psychologa, Jana Strelaua, który postrzega temperament jako wynik interakcji genotypu (biologii) i środowiska (fenotyp), co oznacza, że temperament podlega pewnym zmianom.

Strelau skrytykował m.in. koncepcję Pawłowa (opartą tylko na korze mózgowej) i rozszerzył ją, włączając w to struktury podkorowe (np. układ siatkowaty) i układ hormonalny.

Wymiary temperamentu wg Strelaua

Strelau podzielił cechy temperamentu na dwa główne poziomy:

1. Energetyczny Poziom Zachowania

Określa zdolność do gromadzenia i wykorzystywania energii: * Reaktywność emocjonalna: Wrażliwość i intensywność reagowania emocjonalnego. Wysoka reaktywność oznacza, że osoba łatwo się denerwuje lub wzrusza. * Wrażliwość sensoryczna: Zdolność do reagowania na bodźce o niskiej wartości (np. wyczuwanie subtelnych smaków, zapachów). * Wytrzymałość: Zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej aktywności lub działania pod wpływem silnych bodźców (np. odporność na dystraktory w pracy).

2. Czasowa Charakterystyka Zachowania

Odnosi się do tempa i zmienności reakcji: * Aktywność: Tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej (np. aktywność zawodowa, społeczna). * Żwawość: Szybkość reagowania i duże tempo wykonywania czynności. * Perseweratywność: Tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań (lub przeżywania emocji) po zaprzestaniu działania bodźca. Wysoka perseweratywność to np. "rozpamiętywanie" przeszłych zdarzeń i trudność w przejściu nad nimi do porządku dziennego.

Do pomiaru tych cech służy opracowany przez Strelaua Kwestionariusz FCZ-KT (Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu).