Osobowość, Zaburzenia Psychiczne i Zachowania Antyspołeczne¶

Teoria Osobowości PEN Hansa Eysencka a Przestępczość¶

Teoria cech osobowości Eysencka, znana jako model PEN, wyróżnia trzy fundamentalne wymiary osobowości: Psychotyzm, Ekstrawersję i Neurotyzm. Model ten dostarcza ram do zrozumienia, w jaki sposób określone cechy osobowości mogą korelować ze skłonnością do zachowań przestępczych.

Cechy Osobowości Przestępcy w Modelu PEN¶

Według koncepcji Eysencka, osoby wykazujące skłonności do łamania prawa charakteryzują się specyficznym profilem osobowościowym:

Wysoka Ekstrawersja: Osoby te poszukują silnej stymulacji zewnętrznej i łatwiej reagują na słabe bodźce. Ich potrzeba doznań może prowadzić do podejmowania ryzykownych i nieprzemyślanych działań.
Wysoki Neurotyzm: Oznacza niestabilność emocjonalną. Tacy ludzie są podatni na silne reakcje lękowe, gniew i frustrację, co w połączeniu z impulsywnością może prowadzić do agresywnych zachowań.
Wysoki Psychotyzm: Jest to kluczowy wymiar w kontekście przestępczości. Charakteryzuje osoby, które:
- Mają swobodny, lekceważący stosunek do norm społecznych.
- Wykazują brak empatii i uczuć wyższych.
- Cechują się egocentryzmem i skłonnością do manipulacji.
- Mogą być postrzegane jako "inteligentni psychopaci" – potrafiący zjednać sobie zaufanie otoczenia w celu wykorzystania go do własnych celów.

Analiza Psychopatii na Przykładzie Katarzyny Waśniewskiej¶

Przypadek Katarzyny Waśniewskiej, skazanej za zabójstwo swojej sześciomiesięcznej córki, stanowi ilustrację cech osobowości psychopatycznej. Analiza jej pamiętników, które stały się dowodem w sprawie, ujawniła głębokie patologie w jej funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym.

Główne Motywy i Cechy Działania¶

Egocentryzm i Zaborczość: Dziecko było postrzegane jako "wróg" i "cyborg", który zaburzał jej życie i odbierał uwagę partnera. Wykazywała skrajną zazdrość o własne dziecko, pragnąc być w centrum uwagi.
Brak Uczuć Wyższych: Nie odczuwała radości z macierzyństwa. Opieka nad dzieckiem była mechaniczna, pozbawiona miłości i emocjonalnej więzi. W pamiętniku wymieniła 22 powody, dla których nie chce mieć dziecka, skupiając się wyłącznie na własnych, egoistycznych niedogodnościach (np. "runą plany na przyszłość", "stracę na dobrym wizerunku").
Planowe i Wyrachowane Działanie: Zabójstwo było zaplanowane. Wcześniej próbowała zabić dziecko przez zaczadzenie. Ostatecznie, po nieudanym rzuceniu dzieckiem o podłogę, udusiła je, a następnie upozorowała porwanie, co świadczy o jej zdolności do manipulacji i zimnej kalkulacji.
Niestabilność Emocjonalna (Neurotyzm): Reagowała impulsywnie i agresywnie na frustrację, np. gdy odkryła, że mąż kontaktuje się z byłymi partnerkami.

Zaburzenia Osobowości w Klasyfikacji ICD-10¶

Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10 definiuje zaburzenia osobowości jako głęboko utrwalone i nieelastyczne wzorce zachowań, które znacząco odbiegają od norm kulturowych i prowadzą do cierpienia lub trudności w funkcjonowaniu społecznym. Cechy te są kluczowe dla zrozumienia psychopatii (diagnozowanej jako osobowość antyspołeczna/dyssocjalna).

Kluczowe Cechy Zaburzeń Osobowości (w kontekście psychopatii)¶

Nieelastyczność Zachowań: Głęboko zakorzenione, trudne do zmiany wzorce postępowania.
Lekceważenie Norm Społecznych: Notoryczne łamanie zasad i praw.
Brak Uczuć Wyższych: Deficyt empatii, współczucia, miłości i poczucia winy.
Niska Tolerancja na Frustrację: Impulsywność i skłonność do agresji.
Brak Adekwatności Afektywnej: Nieprzewidywalne, gwałtowne reakcje emocjonalne.
Deficyt Lęku: Brak lęku jest cechą nieadaptacyjną. Uniemożliwia on przewidywanie negatywnych konsekwencji i hamowanie destrukcyjnych impulsów. Jest to cecha charakterystyczna dla osobowości antyspołecznej i narcystycznej.
Egocentryzm: Skupienie na własnych potrzebach i pragnieniach.
Konfliktowość: Tendencja do wchodzenia w konflikty z otoczeniem.

Pięcioczynnikowy Model Osobowości (Wielka Piątka)¶

Pięcioczynnikowy Model Osobowości (PMO), często nazywany "Wielką Piątką", jest obecnie jednym z najlepiej zweryfikowanych empirycznie modeli cech. Zakłada on, że osobowość człowieka można opisać za pomocą pięciu podstawowych wymiarów. Model ten bywa przedstawiany za pomocą akronimu OCEAN.

Pięć Wymiarów Osobowości¶

Otwartość na Doświadczenie (Openness): - Wysoki wynik: Osoby kreatywne, ciekawe świata, o bogatej wyobraźni, skłonne do kwestionowania autorytetów i poszukiwania nowości. - Niski wynik: Osoby preferujące to, co znane i sprawdzone, konwencjonalne, stałe w poglądach.
Sumienność (Conscientiousness): - Wysoki wynik: Osoby zdyscyplinowane, obowiązkowe, skrupulatne, zorientowane na cel. Skrajnie wysoki wynik może wiązać się z pracoholizmem. - Niski wynik: Osoby spontaniczne, mniej zorganizowane, czasem postrzegane jako leniwe lub wygodne.
Ekstrawersja (Extraversion): - Wysoki wynik: Osoby towarzyskie, aktywne, rozmowne, poszukujące stymulacji w kontaktach z innymi. - Niski wynik (Introwersja): Osoby preferujące spokojniejsze otoczenie, powściągliwe, ceniące sobie czas w samotności.
Ugodowość (Agreeableness): - Wysoki wynik: Osoby ufne, chętne do współpracy, empatyczne, altruistyczne, unikające konfliktów. Skrajnie wysoka ugodowość może prowadzić do problemów z asertywnością. - Niski wynik: Osoby rywalizujące, sceptyczne, dbające głównie o własny interes, często postrzegane jako trudne i konfliktowe.
Neurotyczność (Neuroticism): - Wysoki wynik: Tendencja do przeżywania negatywnych emocji (lęk, gniew, smutek), podatność na stres, trudności z powrotem do równowagi emocjonalnej. - Niski wynik (Stabilność Emocjonalna): Osoby spokojne, zrównoważone, odporne na stres.

Wielka Piątka a Zaburzenia Psychiczne i Przestępczość¶

Model Wielkiej Piątki pozwala na identyfikację profili osobowościowych powiązanych z ryzykiem wystąpienia zaburzeń psychicznych oraz zachowań przestępczych.

Cecha	Opis	Związek z przestępczością
Neurotyczność	Skłonność do lęku, impulsywności, niestabilności emocjonalnej	Wysoka neurotyczność koreluje z agresją, przemocą, przestępstwami afektywnymi
Ekstrawersja	Towarzyskość, poszukiwanie stymulacji	Ambiwalentna – może sprzyjać przestępstwom towarzyskim (np. oszustwa), ale też działać ochronnie
Otwartość na doświadczenie	Kreatywność, ciekawość, nonkonformizm	Może korelować z przestępczością niekonwencjonalną, ale też z adaptacyjnością
Ugodowość	Empatia, współpraca, altruizm	Niska ugodowość silnie związana z zachowaniami antyspołecznymi i psychopatią
Sumienność	Samodyscyplina, odpowiedzialność	Niska sumienność to jeden z najsilniejszych predyktorów zachowań przestępczych

Profile Osobowości w Zaburzeniach¶

Zaburzenia Lękowe:
- ⬆️ Wysoka Neurotyczność
- ⬇️ Niska Ekstrawersja
- ⬇️ Niska Otwartość na Doświadczenie
- Osoby lękowe są emocjonalnie niestabilne, unikają kontaktów społecznych i nowych, nieprzewidywalnych sytuacji.
Zaburzenia Nastroju (np. depresja, choroba afektywna dwubiegunowa):
- ⬆️ Wysoka Neurotyczność
- ⬆️ Wysoka Otwartość na Doświadczenie (może być związana ze stanami manii)
- ⬇️ Niska Ekstrawersja (charakterystyczna dla stanów depresyjnych)
- ⬇️ Niska Ugodowość (wewnętrzna konfliktowość i frustracja)
- ⬇️ Niska Sumienność (trudności z realizacją zadań w depresji lub chaos w manii)

Profile Osobowości w Zachowaniach Przestępczych¶

Niska Sumienność: Uznawana za jeden z najsilniejszych predyktorów zachowań przestępczych. Oznacza brak samodyscypliny i odpowiedzialności.
Niska Ugodowość: Silnie związana z zachowaniami antyspołecznymi i psychopatią. Oznacza brak empatii i skłonność do konfliktu.
Wysoka Neurotyczność: Koreluje z przestępstwami afektywnymi (popełnianymi pod wpływem silnych emocji), agresją i przemocą.
Ekstrawersja: Może sprzyjać przestępstwom towarzyskim (np. oszustwa), gdzie liczy się łatwość nawiązywania kontaktów.
Otwartość na Doświadczenie: Czasem koreluje z przestępczością niekonwencjonalną, wymagającą kreatywności i łamania schematów.

Studium Przypadku: "Michał"¶

Historia 23-letniego Michała ilustruje, jak czynniki środowiskowe (trudna sytuacja rodzinna, chaos) i profil osobowościowy mogą prowadzić do wejścia na drogę przestępczą.

Profil Osobowości Michała:
- Wysoka Neurotyczność: Wybuchowy, impulsywny, nieznoszący krytyki.
- Wysoka Ekstrawersja: Głośny, towarzyski, poszukujący silnych emocji i doznań ("lubiłem to uczucie, że coś się dzieje").
- Niska Ugodowość: Agresywny (bójki), traktujący uwagi jako atak, przyjęcie dewizy, że "liczy się siła, a nie zasady".
- Niska Sumienność: Leniwy, niska motywacja do nauki, ucieczki z lekcji.
Kontekst: Wychowanie bez nadzoru i akceptacja w dewiacyjnej grupie rówieśniczej wzmocniły jego negatywne skłonności, prowadząc do eskalacji zachowań przestępczych.