Teoria Osobowości Hansa Eysencka (Model PEN)¶

Wprowadzenie i Podstawy Teoretyczne¶

Teoria osobowości Hansa Eysencka, psychologa o niemieckich korzeniach działającego w Anglii, jest jednym z kluczowych modeli cech. Jego praca czerpała inspiracje z klasycznej koncepcji temperamentu Hipokratesa oraz teorii ekstrawersji i introwersji Carla Junga. Eysenck był zwolennikiem identyfikacji szerokich, nadrzędnych czynników (typów) osobowości, które mają silne podłoże biologiczne i genetyczne.

Definicja i Hierarchiczna Struktura Osobowości¶

Według Eysencka osobowość to względnie trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, która determinuje unikalny sposób przystosowania się jednostki do otoczenia.

Struktura osobowości ma charakter hierarchiczny i składa się z czterech poziomów:

Typ (poziom najwyższy): Nadrzędny wymiar obejmujący skorelowane ze sobą cechy. Przykładem jest ekstrawersja.
Cecha: Zbiór powiązanych ze sobą nawyków i zachowań. Dla typu ekstrawersji cechami mogą być towarzyskość, asertywność czy skłonność do ryzyka.
Nawyk (reakcja nawykowa): Zachowania, które powtarzają się w podobnych sytuacjach. Osoba z cechą towarzyskości nawykowo inicjuje rozmowy na spotkaniach.
Zachowanie (reakcja specyficzna): Konkretne, obserwowalne działanie w danej chwili, np. zagadanie do nieznajomej osoby.

Cztery Główne Sfery Osobowości¶

Osobowość, w ujęciu Eysencka, rozwija się poprzez współdziałanie czterech fundamentalnych sfer:

Sfera poznawcza (inteligencja): Zdolności intelektualne, sposób przetwarzania informacji, rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji.
Sfera wolicjonalna (charakter): Obejmuje wartości, postawy moralne i etyczne, które kierują decyzjami i działaniami jednostki. Jest to fundament konsekwencji w dążeniu do celów.
Sfera afektywna (temperament): Związana ze sferą emocjonalną. Określa typowe reakcje emocjonalne, np. czy ktoś jest spokojny, nerwowy, optymistyczny czy pesymistyczny.
Sfera somatyczna (konstytucja ciała): Cechy fizyczne, ogólna kondycja i stan zdrowia, które wpływają na poziom energii i samopoczucie.

Trzy Główne Wymiary Osobowości: Model PEN¶

Eysenck zidentyfikował trzy nadrzędne i uniwersalne wymiary osobowości, które tworzą akronim PEN. Każdy z tych wymiarów jest kontinuum, na którym można umiejscowić każdą osobę.

P – Psychotyzm¶

Jest to wymiar wprowadzony do teorii najpóźniej, o silnych uwarunkowaniach genetycznych (ok. 75%).

Wysoki poziom psychotyzmu: Charakteryzuje osoby impulsywne, egocentryczne, chłodne emocjonalnie, aspołeczne i pozbawione empatii. Mogą być również twórcze i niekonwencjonalne, ponieważ negują zastane normy. Wysokie wyniki w tej skali obserwuje się czasem u artystów czy funkcjonariuszy służb mundurowych, co może wiązać się z potrzebą działania w sposób nieschematyczny i stanowczy. Na skrajnym biegunie leżą zachowania przestępcze i zaburzenia psychiczne (np. ze spektrum schizofrenii).
Niski poziom psychotyzmu (Uspołecznienie): Wskazuje na osoby empatyczne, altruistyczne, dobrze zintegrowane społecznie, które cenią współpracę i przestrzegają norm społecznych.

E – Ekstrawersja¶

Wymiar ten ma silne podłoże biologiczne, związane z poziomem pobudzenia korowego w układzie nerwowym.

Wysoki poziom ekstrawersji: Typowe dla osób towarzyskich, żywych, aktywnych, dominujących i poszukujących stymulacji. Mają one niższy wrodzony poziom pobudzenia korowego, przez co dążą do jego podniesienia poprzez kontakty społeczne, głośne otoczenie czy nowe doświadczenia. W komunikacji preferują język prosty, konkretny i bezpośredni.
Niski poziom ekstrawersji (Introwersja): Cechuje osoby powściągliwe, spokojne, analityczne i unikające nadmiernej stymulacji. Ich wrodzony poziom pobudzenia korowego jest wyższy, dlatego preferują spokojniejsze otoczenie, aby uniknąć przestymulowania. W komunikacji używają języka bardziej złożonego, ostrożnego i kontekstowego.

Ambiwersja: Wiele osób znajduje się pośrodku tego kontinuum, wykazując cechy obu typów w zależności od sytuacji. Są to ambiwertycy.

N – Neurotyczność¶

Wymiar ten jest związany z reaktywnością autonomicznego układu nerwowego i określa poziom stabilności emocjonalnej.

Wysoki poziom neurotyczności (Niezrównoważenie emocjonalne): Charakteryzuje osoby podatne na stres, lęk, smutek i zamartwianie się. Cechuje je duża reaktywność emocjonalna i skłonność do doświadczania negatywnych emocji. Może to być predyspozycją do zaburzeń lękowych i depresyjnych.
Niski poziom neurotyczności (Równowaga emocjonalna): Typowy dla osób spokojnych, zrelaksowanych, odpornych na stres i stabilnych emocjonalnie. Potrafią one lepiej radzić sobie z presją i trudnymi sytuacjami.

Zastosowania i Różnice Indywidualne¶

Powiązanie z Typami Temperamentu Hipokratesa¶

Model PEN można powiązać z klasyczną typologią temperamentów, tworząc cztery typy na przecięciu wymiarów ekstrawersji i neurotyczności:

Choleryk: Ekstrawertyk + Neurotyk (wybuchowy, drażliwy, aktywny)
Sangwinik: Ekstrawertyk + Zrównoważony emocjonalnie (towarzyski, otwarty, beztroski lider)
Flegmatyk: Introwertyk + Zrównoważony emocjonalnie (spokojny, opanowany, analityczny)
Melancholik: Introwertyk + Neurotyk (lękliwy, refleksyjny, pesymistyczny)

Osobowość a Zachowania Ryzykowne¶

Badania wskazują, że pewne cechy osobowości mogą być predyktorami skłonności do podejmowania ryzyka. Przykładem jest prowadzenie pojazdów:

Wysoka ekstrawersja połączona z wysoką neurotycznością jest czynnikiem sprzyjającym wypadkom drogowym. Ekstrawertyczna potrzeba stymulacji i adrenaliny w połączeniu z neurotyczną, niestabilną reakcją na stres może prowadzić do brawury, nadmiernej prędkości i nieprzemyślanych decyzji na drodze.

Działanie "Poza Typem" a Projekty Życiowe¶

Jak podkreślał psycholog Brian Little, cechy biologiczne (natura biogeniczna) nie determinują w pełni naszego życia. Ludzie są zdolni do działania w sposób niezgodny ze swoją naturą ("free traits"), aby realizować swoje kluczowe projekty życiowe.

Przykład: Profesor-introwertyk może zachowywać się w sposób ekstrawertyczny podczas wykładu, ponieważ jego pasją i celem jest skuteczne przekazywanie wiedzy studentom. Jest to jednak kosztowne energetycznie i po takim "występie" potrzebuje czasu w samotności, aby zregenerować zasoby.

Wniosek: Ważniejsze od tego, "jakim typem jesteś", jest to, "jakie są twoje główne projekty w życiu". To one motywują nas do działania i pozwalają przekraczać wrodzone predyspozycje.