Osobowość, Temperament i Główne Kontrowersje w Psychologii¶

Różnice i Relacje: Osobowość, Temperament, Charakter¶

Zrozumienie ludzkiego zachowania wymaga rozróżnienia trzech kluczowych, choć powiązanych ze sobą pojęć: temperamentu, charakteru i osobowości. Stanowią one hierarchiczną strukturę opisującą psychikę człowieka.

Temperament: Biologiczne Podłoże 🧠¶

Temperament jest uznawany za biologiczny i wrodzony fundament osobowości. Stanowi on zespół względnie stałych cech, które ujawniają się już we wczesnym dzieciństwie i mają swoje odpowiedniki w świecie zwierząt.

Główne Cechy Temperamentu:
- Jest pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiologiczne.
- Ujawnia się już od najmłodszych lat, zanim środowisko zdąży wywrzeć znaczący wpływ.
- Podlega pewnym zmianom w trakcie życia, głównie w wyniku procesu dojrzewania oraz specyficznych interakcji między genami a środowiskiem.
Genotyp vs. Fenotyp:
- Genotyp: Jest to pełen zestaw genów organizmu, odziedziczony po rodzicach i zapisany w DNA. Stanowi on potencjał biologiczny jednostki, wpływając na wygląd, cechy dziedziczne oraz predyspozycje do pewnych chorób.
- Fenotyp: To zespół obserwowalnych cech organizmu (np. wygląd, sprawność fizyczna), który jest wynikiem współdziałania genotypu i czynników środowiskowych. Przykład: Osoba z genetycznymi predyspozycjami do wysokiej wydolności fizycznej (genotyp) nie rozwinie ich w pełni bez odpowiedniego treningu (wpływ środowiska), który ukształtuje jej ostateczną sprawność (fenotyp).

Charakter: Nabyty Wymiar Moralny¶

Charakter to zespół cech psychofizycznych, które zostały wypracowane na drodze życiowych doświadczeń na bazie posiadanego temperamentu. Jest to struktura nabyta, często odnosząca się do sfery moralnej i wolicjonalnej człowieka. Definiuje się go jako zespół pozytywnych, trwałych i zdobytych dyspozycji psychicznych.

Osobowość: Nadrzędna Struktura¶

Osobowość jest najszerszym z tych pojęć. Obejmuje ona zarówno wrodzony temperament, jak i nabyty charakter, tworząc zintegrowaną i dynamiczną całość, która odpowiada za unikalne wzorce myślenia, odczuwania i zachowania jednostki.

Hierarchia: Temperament (biologiczna baza) → Charakter (nabyty na bazie temperamentu) → Osobowość (całościowa struktura integrująca oba elementy).

Główne Kontrowersje i Dylematy w Teorii Osobowości¶

Psychologia osobowości mierzy się z kilkoma fundamentalnymi dylematami, które kształtują różne podejścia teoretyczne.

1. Świadoma vs. Nieświadoma Motywacja¶

Podejście poznawcze: Zakłada, że motywacja jest wynikiem świadomych procesów, takich jak wyznaczanie celów, wartościowanie i formułowanie oczekiwań.
Podejście psychodynamiczne (Freud): Podkreśla rolę motywacji nieświadomej, wynikającej z ukrytych popędów, wewnętrznych konfliktów psychicznych oraz dziedziczonych schematów działania.

W rzeczywistości motywacja ludzka jest złożonym zjawiskiem, w którym oba te aspekty – świadomy i nieświadomy – odgrywają istotną rolę.

2. Zachowanie Reaktywne vs. Celowe¶

Zachowanie reaktywne: Jest bezpośrednią odpowiedzią na wewnętrzne popędy i potrzeby (głównie biologiczne, np. sięgnięcie po wodę w odpowiedzi na pragnienie).
Zachowanie celowe: To świadome dążenie do realizacji określonych celów, planów i aspiracji, oparte na osobistych strategiach działania.

Oba rodzaje zachowań współistnieją i determinują nasze działania w różnych sytuacjach.

3. Natura vs. Wychowanie (Dziedziczność vs. Środowisko) 🧬¶

Jest to jeden z największych dylematów naukowych: w jakim stopniu o naszej osobowości decydują geny, a w jakim środowisko i wychowanie? Współczesna nauka podkreśla, że osobowość jest wynikiem złożonej i dynamicznej interakcji obu tych czynników.

Studium Przypadku: "Jim Twins" Niezwykły przypadek bliźniąt jednojajowych, Jima Springera i Jima Lewisa, rozdzielonych tuż po urodzeniu w 1940 roku i adoptowanych przez dwie różne, nieznające się rodziny. Spotkali się dopiero w wieku 39 lat. Mimo braku kontaktu, ich życie potoczyło się w zdumiewająco podobny sposób, co stanowi silny argument za znaczeniem czynników genetycznych:
- Obaj otrzymali od przybranych rodziców to samo imię: Jim.
- Obaj byli uzdolnieni matematycznie, a ich pasją było stolarstwo i rysunek techniczny.
- Cierpieli na te same dolegliwości: napięciowe bóle głowy i mieli skłonność do obgryzania paznokci.
- Ich pierwsze żony miały na imię Linda, a po rozwodach obaj ożenili się z kobietami o imieniu Betty.
- Obaj nazwali swoich synów James Allan / Allen.
- Posiadali psy o imieniu Toy.
- Jeździli tym samym modelem samochodu (Chevrolet), palili te same papierosy (Salem) i pili to samo piwo (Miller Lite).
- Obaj pracowali jako policjanci i spędzali wakacje na tej samej plaży na Florydzie.

4. Przeszłość vs. Przyszłość¶

Perspektywa psychodynamiczna: Sugeruje, że kluczowy wpływ na zachowanie ma przeszłość – wczesne doświadczenia, traumy i relacje z opiekunami kształtują naszą teraźniejszość.
Perspektywa humanistyczna i pozytywna: Kładzie nacisk na znaczenie przyszłości – cele, plany, ideały i aspiracje motywują i kierują naszym działaniem.

5. Osoba vs. Sytuacja 🤔¶

Co w większym stopniu determinuje nasze zachowanie: wewnętrzne cechy (osobowość) czy czynniki zewnętrzne (sytuacja)?

Argument za "Osobą": Perspektywa cech zakłada, że to nasza indywidualna struktura cech (np. ekstrawersja, sumienność) wyznacza, jak reagujemy w różnych okolicznościach. Osoby z silnie zarysowaną osobowością (np. narcystyczną) mogą być mniej podatne na wpływy zewnętrzne.
Argument za "Sytuacją": Psychologia społeczna dostarcza dowodów na to, że często nie doceniamy potęgi wpływu sytuacji. Ludzie mają tendencję do ulegania presji grupy (konformizm) i autorytetom.
- Eksperyment Milgrama: Pokazał, jak daleko ludzie są w stanie się posunąć w zadawaniu bólu innym pod wpływem autorytetu.
- Eksperyment Zimbardo (Stanfordzki Eksperyment Więzienny): Ujawnił, jak łatwo ludzie wchodzą w przypisane im role społeczne (więźniów i strażników), prowadząc do patologicznych zachowań.
- Przykłady historyczne: Skandale w więzieniu Abu Ghraib czy zachowania oprawców wojennych (np. podczas procesów norymberskich), którzy tłumaczyli swoje okrucieństwo "wykonywaniem rozkazów", pokazują, że czynniki sytuacyjne, takie jak anonimowość, przyzwolenie autorytetu i rozproszenie odpowiedzialności, mogą prowadzić do skrajnie niehumanitarnych działań.

Wniosek: Zachowanie jest wynikiem interakcji między cechami osobowości a siłą oddziaływania konkretnej sytuacji. Jednak w warunkach silnej presji społecznej wpływ sytuacji jest często znacznie większy, niż jesteśmy skłonni przyznać.