Psychologia Osobowości i Różnic Indywidualnych w Kontekście Kryminologii¶

Wprowadzenie i Zakres Tematyczny¶

Celem analizy jest zrozumienie osobowości, temperamentu oraz różnic indywidualnych, a także ich praktycznego zastosowania w kryminologii. Omówione zostaną kluczowe teorie osobowości, mechanizmy psychiczne leżące u podstaw ludzkich zachowań oraz czynniki determinujące przystosowanie do otoczenia.

Literatura Przedmiotu¶

Podstawowa:
- C.S. Carver, M.F. Scheier, "Osobowość. Teoria i badania"
- H. Gasiul, "Psychologia osobowości. Nurty, teorie, koncepcje"
- J. Campbell, C. Hall, G. Lindzey, "Teorie osobowości"
Dodatkowa:
- J. Strelau, "Psychologia różnic indywidualnych"

Psychologia Osobowości a Psychologia Różnic Indywidualnych¶

Kluczowe jest rozróżnienie dwóch uzupełniających się dziedzin psychologii, które badają człowieka z odmiennych perspektyw.

Psychologia Osobowości¶

Bada to, co łączy ludzi – wspólne i uniwersalne mechanizmy psychiczne. Skupia się na wewnętrznej organizacji i dynamice psychiki człowieka.

Definicja Osobowości: Osobowość to względnie trwały zespół cech psychicznych, które determinują specyficzne dla jednostki wzorce zachowania i przystosowania do środowiska.
Przedmiot Badań:
- Struktura osobowości: Jakie są jej podstawowe składniki (np. cechy, potrzeby, wartości)?
- Dynamika: Jak wewnętrzne mechanizmy (np. motywacje, emocje, konflikty) wpływają na działanie?
- Rozwój: Jak osobowość kształtuje się na przestrzeni życia?

Psychologia Różnic Indywidualnych¶

Koncentruje się na tym, co odróżnia ludzi od siebie nawzajem. Bada stałe cechy, które sprawiają, że w tych samych sytuacjach ludzie reagują i działają w odmienny sposób.

Główne Obszary Różnic:
- Temperament: Wrodzone cechy układu nerwowego, determinujące formalne aspekty zachowania, takie jak szybkość i intensywność reakcji emocjonalnych (np. impulsywność vs. opanowanie). Historycznie opisywany przez typologie (choleryk, sangwinik), dziś analizowany w kategoriach cech.
- Inteligencja: Zdolność do uczenia się, rozumowania, rozwiązywania problemów i adaptacji do nowych warunków.
- Zdolności Specjalne: Predyspozycje do osiągania sukcesów w określonych dziedzinach (np. zdolności matematyczne, artystyczne).
- Style Poznawcze: Preferowane przez jednostkę sposoby przetwarzania informacji i postrzegania świata.
- Emocjonalność i Samokontrola: Zdolność do regulacji własnych emocji i impulsów.

Zastosowanie w Kryminologii¶

Zrozumienie osobowości i różnic indywidualnych jest kluczowe dla analizy zachowań przestępczych, ponieważ pozwala wyjść poza samą znajomość przepisów prawnych i dotrzeć do psychologicznych przyczyn łamania norm.

Kluczowe Dylematy i Czynniki Kształtujące Zachowania Przestępcze¶

Analiza zachowań przestępczych wymaga uwzględnienia złożonej interakcji czynników wrodzonych, rozwojowych i sytuacyjnych.

Czy przestępca się rodzi, czy staje?¶

Nie ma prostej odpowiedzi. Zachowanie przestępcze jest wynikiem interakcji predyspozycji biologicznych i wpływów środowiskowych.

Czynniki Środowiskowe (Wpływy Zewnętrzne):
- Wychowanie i Wzorce Rodzinne: Obserwacja dysfunkcyjnych zachowań w domu (np. agresja, brak zrównoważenia emocjonalnego) prowadzi do ich nieświadomego przejmowania.
- Doświadczenia Społeczne: Odrzucenie rówieśnicze, bycie ofiarą przemocy czy dyskryminacji może prowadzić do internalizacji negatywnych wzorców zachowań.
- Wyuczona Bezradność: Seria niepowodzeń może prowadzić do przekonania o braku wpływu na własne życie i rezygnacji z prób konstruktywnego działania.
Czynniki Wewnętrzne (Predyspozycje Indywidualne):
- Temperament: Cechy takie jak wysoka impulsywność i niska kontrola emocjonalna (historycznie "temperament choleryczny") znacząco zwiększają ryzyko gwałtownych, nieprzemyślanych reakcji, zwłaszcza w sytuacjach frustracji.
- Osobowość: System wartości i hamulce moralne (w ujęciu Freuda – superego) stanowią wewnętrzną barierę dla zachowań niezgodnych z prawem. Słabo rozwinięte sumienie ułatwia łamanie norm.
- Inteligencja: Wpływa na zdolność przewidywania konsekwencji własnych działań oraz poszukiwania nieagresywnych strategii rozwiązywania konfliktów.
- Czynniki Biologiczne i Genetyczne:
  - Budowa Mózgu: Badania wskazują na różnice w strukturze mózgu, np. u psychopatów. Słabiej rozwinięta kora przedczołowa, odpowiedzialna za planowanie, hamowanie impulsów i refleksję, nie jest w stanie skutecznie kontrolować układu limbicznego (zwłaszcza ciała migdałowatego), który generuje pierwotne emocje i impulsy.
  - Genetyka: Dziedziczone predyspozycje mogą wpływać na budowę i funkcjonowanie układu nerwowego.

Interwencje Psychologiczne: Trening Zastępowania Agresji (ART)¶

Trening Zastępowania Agresji (ART) to przykład programu prewencyjnego i resocjalizacyjnego skierowanego do osób mających problem z kontrolą agresji. Jego ewolucja doskonale ilustruje złożoność problemu.

Początkowe Założenia: Program początkowo składał się z dwóch modułów: * Trening Umiejętności Społecznych: Uczenie konstruktywnych sposobów radzenia sobie w relacjach. * Trening Kontroli Złości: Uczenie identyfikacji i zarządzania emocjami prowadzącymi do agresji. * Problem: Okazało się, że absolwenci programu, mimo nabycia nowych umiejętności, nadal popełniali przestępstwa – stawali się "inteligentniejszymi", bardziej sprawnymi społecznie przestępcami, ale ich motywacja się nie zmieniała.
Kluczowy Element: Wnioskowanie Moralne * Do programu dodano trzeci, kluczowy moduł: trening wnioskowania moralnego. * Polega on na analizie hipotetycznych sytuacji, konfrontowaniu osoby z konsekwencjami jej działań (zarówno dla niej samej, jak i dla innych) oraz poszukiwaniu alternatywnych, prospołecznych rozwiązań. * Cel: Zmiana perspektywy poznawczej – uświadomienie sobie, że impulsywne, agresywne działania są w dłuższej perspektywie niekorzystne, oraz rozwijanie empatii i rozumienia norm moralnych. * Dopiero pełny, trójmodułowy program okazał się skuteczny.

Przewidywalność Zachowań Przestępczych¶

Czy znajomość osobowości i stylu emocjonalnego sprawcy pozwala przewidzieć jego kolejne kroki?

Podejście Probabilistyczne: Psychologia jest nauką probabilistyczną, a nie deterministyczną. Znajomość cech osobowości (np. impulsywności, potrzeby stymulacji, niskiej samokontroli) pozwala zwiększyć prawdopodobieństwo przewidzenia pewnych zachowań, ale nigdy nie daje 100% pewności.
Interakcja Cech i Sytuacji: Zachowanie jest zawsze wynikiem interakcji między względnie stałymi tendencjami (osobowość, temperament) a czynnikami sytuacyjnymi, które są dynamiczne i często nieprzewidywalne. Do tych czynników należą:
- Aktualny stan emocjonalny i poziom pobudzenia.
- Presja grupy rówieśniczej.
- Poziom stresu.
- Ogólna sytuacja życiowa.

Wniosek: Osobowość wyznacza tendencje i ogólne wzorce reagowania, ale ostateczne zachowanie jest kształtowane przez złożoną mozaikę czynników wewnętrznych i zewnętrznych.