Psychologia Sprawcy Motywy i Czynniki Ryzyka¶

Przegląd Psychologii Kryminalistycznej (Powtórzenie)¶

Psychologia kryminalistyczna stanowi kluczowy obszar badań, którego zrozumienie jest niezbędne do analizy zjawiska przestępczości.

Definicja (do zapamiętania): Jest to dziedzina psychologii zajmująca się badaniem psychologicznych mechanizmów przestępczości. Obejmuje analizę zachowań w ramach trójkąta: sprawca, ofiara i świadek. Koncentruje się na procesach poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych związanych z popełnianiem przestępstw, a jej celem jest przewidywanie, zapobieganie i analizowanie zachowań kryminalnych.
Komunikacja Niewerbalna: Analiza mowy ciała (mikrogesty, mikromimika) jest narzędziem wspierającym ocenę prawdomówności, co ilustrują przypadki analizy zachowań osób ukrywających popełnienie zbrodni.
Ograniczenia Naukowe: Psychologia nie jest nauką w pełni mierzalną i predykcyjną. Nie jest możliwe precyzyjne przewidzenie, czy dana osoba popełni przestępstwo w przyszłości, nawet jeśli wykazuje określone cechy osobowości. Analiza psychologiczna wspiera jednak organy ścigania.
Interdyscyplinarność: Psychologia kryminalistyczna intensywnie czerpie z innych dziedzin, takich jak:
- Kryminalistyka
- Psychologia sądowa
- Kryminologia
- Wiktymologia
Kontekst Historyczny: Pierwotnie badania skupiały się wyłącznie na sprawcy. Ograniczona wiedza z zakresu psychologii oraz niedoskonałe techniki kryminalistyczne (np. niewłaściwe zabezpieczanie śladów) prowadziły w przeszłości do pomyłek sądowych i skazywania osób niewinnych.

Główne Obszary Badań Psychologii Kryminalistycznej¶

Identyfikuje się cztery fundamentalne filary badawcze tej dyscypliny.

Profilowanie Kryminalne: Analiza cech sprawcy na podstawie śladów i okoliczności zastanych na miejscu zdarzenia. Historycznie zajmowali się tym psychologowie policyjni, obecnie wyspecjalizowani profilerzy.
Psychologia Świadków: Badanie procesów pamięciowych, percepcji i wiarygodności zeznań świadków.
Zachowania Przestępcze: Analiza motywów i mechanizmów leżących u podstaw łamania prawa.
Psychologia Penitencjarna: Zajmuje się funkcjonowaniem jednostek w warunkach izolacji więziennej oraz procesami resocjalizacji.

Psychologia Sprawcy: Motywy i Czynniki Ryzyka¶

Ten obszar koncentruje się na fundamentalnym pytaniu: "Dlaczego ktoś dokonuje przestępstwa?". Bada motywy, mechanizmy psychiczne oraz czynniki predysponujące do zachowań przestępczych.

Czynniki Wpływające na Zachowania Przestępcze¶

Analizuje się szerokie spektrum uwarunkowań biologicznych, psychicznych i społecznych.

Czynniki Biologiczne:
- Historyczne (zdyskredytowane) teorie: W XVIII i XIX wieku próbowano łączyć cechy fizyczne (np. wzrost, kolor oczu, budowa ciała) z określonymi typami przestępstw. Teorie te (np. Cesare Lombroso) zostały obalone.
- Współczesne badania: Obecnie nauka skupia się na badaniu ewentualnych wpływów genetycznych na skłonności do zachowań antyspołecznych.
Czynniki Psychiczne i Środowiskowe:
- Wyjaśniają indywidualne różnice w reakcjach na te same warunki.
- Przykład: W rodzinie z problemem alkoholowym jednego rodzica, jedno dziecko może powielać destrukcyjne wzorce, podczas gdy drugie, na skutek tych samych doświadczeń, może stać się abstynentem i zaprzeczeniem rodzica. Psychologia bada, dlaczego procesy myślenia, odczuwania i doświadczania prowadzą do tak odmiennych ścieżek życiowych.

Determinanty Zachowań Przestępczych¶

Oprócz głębokich uwarunkowań psychicznych, na popełnienie przestępstwa wpływa szereg determinantów:

Wysoki poziom cech psychopatycznych lub agresywności.
Wpływ środowiska i przynależność do subkultur przestępczych.
Wzorce rodzinne (np. uprzednia karalność rodziców).
Czynnik okazji: Popełnienie przestępstwa w wyniku zaistnienia sprzyjających okoliczności (np. pozostawione bez nadzoru wartościowe przedmioty).
Percepcja społecznej szkodliwości czynu: W przypadku niektórych przestępstw (szczególnie gospodarczych, np. wyłudzenia VAT, przemyt) sprawca może racjonalizować swoje działanie. Może uważać, że "ofiara" nie istnieje ("pieniądze są niczyje") lub że jego działanie nie jest realnie szkodliwe, a w swoim środowisku może być wręcz postrzegane jako przejaw zaradności.

Analiza Zachowania Sprawcy w Procesie Śledczym¶

Techniki śledcze ewoluują wraz z rozwojem wiedzy psychologicznej, szczególnie w kontekście przesłuchań.

Techniki Przesłuchań (na przykładzie analizy sprawy Lee Rodarte)¶

Współczesne metody przesłuchań, szczególnie w systemie amerykańskim (gdzie nagrywanie jest standardem), opierają się na świadomym wykorzystaniu psychologii.

1. Aranżacja Pomieszczenia (Setting)¶

Celem jest wytworzenie u podejrzanego poczucia izolacji, dyskomfortu i zależności od przesłuchującego.

Lokalizacja: Podejrzany sadzany jest w rogu pomieszczenia, możliwie daleko od drzwi.
Pozycja Śledczego: Detektyw zajmuje miejsce między podejrzanym a drzwiami, stając się podświadomą "bramą" do wyjścia i kontrolując przestrzeń.
Dyskomfort: Stosuje się celowo niewygodne krzesła oraz pozbawia podejrzanego kontroli nad otoczeniem (np. regulacją światła czy klimatyzacji).

2. Aspekty Prawne i Psychologiczne (Prawa Mirandy)¶

Mimo prawa do adwokata, szacuje się, że ok. 80% podejrzanych rezygnuje z niego i decyduje się na rozmowę. Powody:

Chęć dowiedzenia się, jakimi dowodami dysponuje policja.
Przekonanie, że są w stanie "wytłumaczyć się" lub stworzyć wiarygodne alibi.
Obawa, że odmowa rozmowy lub żądanie adwokata będą postrzegane jako oznaka winy (błędne myślenie: "niewinny nie ma nic do ukrycia").

3. Metoda Reida (Kluczowe Kroki)¶

Jest to jedna z najczęściej stosowanych technik, oparta na konfrontacji i manipulacji psychologicznej.

Krok 1: Bezpośrednia Konfrontacja: Śledczy wprost informuje podejrzanego, że jest głównym podejrzanym i przedstawia mu zarzut (np. "Wiemy, że to zrobiłeś").
Krok 2: Usprawiedliwienie (Justyfikacja): Śledczy przedstawia "temat" rozmowy, minimalizując moralny ciężar czynu. Wina jest częściowo "przerzucana" na ofiarę (np. "sprowokowała cię", "była pod wpływem narkotyków") lub na okoliczności.
Krok 3: Negowanie Zaprzeczeń: Kiedy podejrzany próbuje zaprzeczać, śledczy ignoruje go lub mu przerywa.
- Obserwacja: U osoby winnej zaprzeczenia z czasem stają się rzadsze i słabsze. U osoby niewinnej opór i zaprzeczenia zazwyczaj stają się silniejsze i bardziej stanowcze.
Krok 4: Przedstawienie Alternatywy: To kluczowy moment psychologiczny. Śledczy oferuje dwie wersje wydarzeń: 1. Wersja potępiana: "Zrobiłeś to z zimną krwią, jesteś mordercą" (trudna do zaakceptowania). 2. Wersja akceptowalna (moralnie): "To był nieszczęśliwy wypadek", "działałeś w afekcie", "chciałeś jej tylko pomóc, ale sprawy wymknęły się spod kontroli" (oparta na wcześniejszej justyfikacji). Celem jest ułatwienie podejrzanemu przyznania się do "mniejszego zła".

4. Dodatkowe Chwyty Psychologiczne¶

"Pride and Ego Up": Komplementowanie podejrzanego, schlebianie mu ("jesteś dobrym człowiekiem", "wiemy, że tego nie planowałeś"). Ma to na celu wzmocnienie jego samooceny, aby łatwiej przyjął wersję alternatywną (jako "dobry człowiek, który popełnił błąd"), a nie wersję potępianą ("zły człowiek").
Granie na Emocjach: Odwoływanie się do rodziny, dzieci, chorej matki ofiary. Ma to na celu wywołanie współczucia i skruchy (choć jest nieskuteczne w przypadku osób o cechach psychopatycznych, z brakiem empatii).
Obserwacja (wg. techniki Reida): Płacz podejrzanego jest jednoznacznie interpretowany jako oznaka winy.

Znaczenie Przygotowania Przesłuchującego¶

Skuteczność przesłuchania zależy od przygotowania merytorycznego funkcjonariusza.

Przestępstwa Pospolite: Śledczy zbierają informacje o środowisku, relacjach i statusie podejrzanego.
Przestępstwa Specjalistyczne (np. Gospodarcze): W przypadku oszustw (np. dotacje unijne, przetargi), przesłuchujący musi posiadać wiedzę przewyższającą wiedzę podejrzanego na temat danych mechanizmów. Tylko wtedy jest w stanie zdobyć "przewagę intelektualną", która pozwala na wychwycenie nieścisłości i przełamanie obrony podejrzanego.