Wprowadzenie do Psychologii Kryminalistycznej

I. Definicja i Zakres Badań

Psychologia kryminalistyczna to dziedzina psychologii stosowanej, która koncentruje się na psychologicznych aspektach przestępczości. Jej głównym celem jest odpowiedź na fundamentalne pytanie: dlaczego ktoś popełnia przestępstwo? Analizuje procesy poznawcze, emocjonalne i motywacyjne, które prowadzą do zachowań przestępczych.

Kluczowe Obszary Zainteresowania:

1. Analiza sprawców: Badanie motywów, cech osobowości, procesów myślowych i emocjonalnych przestępców.
2. Analiza ofiar: Zrozumienie, jak ofiary doświadczają przestępstwa, jakie są psychologiczne skutki wiktymizacji oraz badanie relacji między sprawcą a ofiarą.
3. Analiza świadków: Badanie wiarygodności zeznań, procesów pamięciowych, podatności na sugestię oraz tego, jak różne osoby odbierają i interpretują to samo zdarzenie.

Centralny Punkt Analizy: Trójkąt Przestępstwa

Centralnym punktem analizy w psychologii kryminalistycznej jest dynamiczna relacja i interakcje zachodzące pomiędzy trzema kluczowymi postaciami na miejscu zdarzenia:

1. Sprawca
2. Ofiara
3. Świadek

Zrozumienie psychiki i zachowań każdej z tych osób jest kluczowe dla pełnej analizy zdarzenia kryminalnego.

II. Główne Cele i Zastosowania

Psychologia kryminalistyczna ma charakter praktyczny i jej wiedza jest wykorzystywana w wielu obszarach wymiaru sprawiedliwości.

• Wsparcie Organów Ścigania:
  • Pomoc w tworzeniu profili psychologicznych nieznanych sprawców (profilowanie kryminalne), zwłaszcza w sprawach o seryjne zabójstwa lub gwałty.
  • Pomoc w technikach przesłuchań i ocenie wiarygodności zeznań.
  • Rekonstrukcja zdarzeń kryminalnych z perspektywy psychologicznej.
• Wsparcie Systemu Sądownictwa:
  • Wydawanie opinii biegłych dotyczących poczytalności sprawców, wiarygodności świadków czy stanu psychicznego ofiar.
  • Analiza wpływu traumy na zeznania (np. Zespół Stresu Pourazowego - PTSD u świadków lub ofiar).
• Pomoc Ofiarom i Świadkom:
  • Oferowanie wsparcia psychologicznego w celu minimalizacji traumy.
  • Opracowywanie procedur przesłuchań minimalizujących wtórną wiktymizację (np. "niebieskie pokoje" do przesłuchań dzieci, które są nagrywane, aby uniknąć wielokrotnego składania zeznań).
• Prewencja i Resocjalizacja:
  • Przewidywanie i zapobieganie zachowaniom kryminalnym poprzez identyfikację czynników ryzyka (np. promowanie rodzinnych form opieki zastępczej zamiast domów dziecka).
  • Psychologia penitencjarna: Praca z osadzonymi w zakładach karnych w celu zrozumienia mechanizmów, które doprowadziły ich do przestępstwa i prowadzenia skutecznych programów resocjalizacyjnych.

III. Rys Historyczny

Początki psychologii kryminalistycznej sięgają XIX wieku i są związane z próbami naukowego wyjaśnienia przyczyn przestępczości.

• Cesare Lombroso (XIX w.):
  • Autor książki "Człowiek-zbrodniarz".
  • Twórca teorii "urodzonego przestępcy", która zakładała, że skłonności do przestępstw są dziedziczne i można je rozpoznać po cechach fizycznych (anatomicznych), takich jak budowa czaszki, rozstaw oczu itp.
  • Współczesna nauka całkowicie odrzuciła tę teorię. Uznano, że cechy fizyczne nie mają żadnego związku ze skłonnościami do popełniania przestępstw. Mimo to, prace Lombroso stanowiły ważny fundament, ponieważ zapoczątkowały naukowe badania nad fenomenem przestępczości.
• William Stern (przełom XIX i XX w.):
  • Pionier badań nad psychologią zeznań świadków.
  • Zwrócił uwagę na to, że pamięć ludzka jest zawodna i podatna na sugestię.
  • Prowadził eksperymenty pokazujące, jak różne osoby inaczej zapamiętują i relacjonują to samo zdarzenie, co zależy od ich indywidualnych cech psychicznych. Jego prace stały się podstawą do krytycznej oceny dowodów z zeznań w procesach sądowych. Tragiczny przykład sprawy Tomasza Komendy w Polsce dobitnie ilustruje, jak sugestia i błędy w pamięci świadków mogą prowadzić do pomyłki sądowej.

IV. Definicja według Brunona Hołysta

Profesor Brunon Hołyst, jeden z najwybitniejszych polskich kryminologów, postrzega psychologię kryminalistyczną jako nową dziedzinę psychologii stosowanej, która jest nierozerwalnie związana z kryminalistyką.

• Podkreśla jej praktyczny wymiar – jest to nauka, która uogólnia praktykę śledczą.
• Według Hołysta, psychologia kryminalistyczna obejmuje:
  • Psychologiczne aspekty ustalania faktu przestępstwa.
  • Analizę psychologiczną sposobów popełniania przestępstw.
  • Psychologiczne podstawy zapobiegania przestępczości i związanym z nią negatywnym zjawiskom społecznym.

V. Charakter Interdyscyplinarny

Psychologia kryminalistyczna nie istnieje w próżni. Jest nauką interdyscyplinarną, czerpiącą wiedzę i metody z wielu innych dziedzin, takich jak:

• Kryminalistyka: Analiza śladów w kontekście zachowania sprawcy.
• Kryminologia: Badanie przyczyn i uwarunkowań przestępczości.
• Psychologia sądowa: Orzecznictwo i opinie dla sądów.
• Wiktymologia: Nauka o ofiarach przestępstw.
• Socjologia i Psychiatria.

Współpraca teoretyków i praktyków z tych różnych dziedzin jest kluczowa dla jej rozwoju i skuteczności.