Niedostosowanie Społeczne, Dewiacje i Patologie – Notatki z Wykładu¶

1. Definicje i Podstawowe Pojęcia¶

Wstęp do problematyki obejmuje rozróżnienie kluczowych pojęć dotyczących zachowań odbiegających od normy.

Dewiacja: Zachowanie odbiegające od przyjętych w danej grupie religijno-kulturowej norm społecznych. Nie każde odstępstwo musi być negatywne, ale zawsze jest naruszeniem standardu.
Niedostosowanie społeczne: Trwała niezdolność jednostki do funkcjonowania zgodnie z przyjętymi normami, charakteryzująca się zachowaniami antyspołecznymi.
Patologia społeczna: Zjawiska szkodliwe, które destabilizują strukturę społeczną.
- Przykłady: Przestępczość nieletnich, uzależnienia (alkohol, narkotyki, internet), przemoc (fizyczna, domowa, rówieśnicza), przestępczość zorganizowana i ekonomiczna.

2. Teorie Adaptacji i Reakcji Społecznej¶

2.1. Sposoby adaptacji społecznej (wg R. Mertona)¶

Omówiono pięć sposobów reagowania jednostki na cele kulturowe i środki do ich osiągnięcia: 1. Konformizm: Akceptacja zarówno celów, jak i środków; dostosowanie się do zasad („płynięcie z nurtem”). 2. Innowacja: Akceptacja celów, ale odrzucenie legalnych środków (np. przestępca gospodarczy, który chce bogactwa, ale łamie prawo podatkowe). 3. Rytualizm: Rezygnacja z wysokich aspiracji (celów), przy jednoczesnym kurczowym trzymaniu się zasad i procedur (np. rutynowy urzędnik). 4. Wycofanie: Odrzucenie zarówno celów, jak i środków; unikanie życia społecznego (np. osoby uzależnione, bezdomni z wyboru). 5. Bunt: Odrzucenie obowiązujących norm i chęć stworzenia nowego porządku świata (np. ruchy rewolucyjne).

2.2. Teoria Etykietowania (Labeling Theory)¶

Teoria ta zakłada, że dewiacja wynika z procesu przypisania jednostce „łatki” przez otoczenie.

Mechanizm: Jeśli jednostce przypnie się etykietę (np. „zły uczeń”, „przestępca”), zaczyna ona internalizować tę ocenę i zachowywać się zgodnie z nią.
Przykład szkolny: Uczeń przyłapany raz na ściąganiu otrzymuje łatkę oszusta; uznaje, że nie warto się starać, bo i tak ma złą opinię.
Konsekwencje: Odrzucenie społeczne (np. trudności w znalezieniu pracy po wyroku) może popychać jednostkę do dalszych zachowań przestępczych, ponieważ otoczenie „spisało ją na straty”.

2.3. Efekt Rosenthala (Samospełniająca się przepowiednia)¶

Jest to zjawisko odwrotne do negatywnego etykietowania – wysokie oczekiwania prowadzą do lepszych wyników.

Zasada działania: Wiara w potencjał drugiej osoby (dziecka, pracownika) modyfikuje nasze zachowanie wobec niej (komunikacja werbalna i niewerbalna), co wzmacnia tę osobę i poprawia jej funkcjonowanie.
Eksperyment edukacyjny: Nauczycielom powiedziano, że wylosowana klasa to „geniusze” (choć byli to uczniowie przeciętni lub słabi). Po roku ta grupa osiągnęła najlepsze wyniki dzięki lepszemu traktowaniu przez nauczycieli.
Wniosek: Pozytywne wzmocnienie jest skuteczniejsze niż demotywowanie i przypisywanie negatywnych cech.

3. Uwarunkowania Niedostosowania: Model Wieloczynnikowy¶

Zachowanie człowieka jest efektem interakcji czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych (tzw. puzzle).

3.1. Czynniki Biologiczne¶

Neurologia i biochemia: Uszkodzenia mózgu (np. płatów czołowych), zaburzenia neuroprzekaźników czy gospodarki hormonalnej mogą prowadzić do zmian zachowania, impulsywności i agresji.
Rozwój płodowy: Spożywanie alkoholu (FAS) lub narkotyków przez matkę w ciąży trwale uszkadza układ nerwowy dziecka, prowadząc do problemów z kontrolą emocji i nauką.
Wpływ leków/chorób: Np. chemioterapia może tymczasowo wywoływać drażliwość i agresję.
Niedożywienie: Niedobory witamin (np. z grupy B) mogą sprzyjać agresji.

3.2. Czynniki Psychologiczne¶

Cechy indywidualne: Temperament, osobowość, mechanizmy radzenia sobie ze stresem (nabyte lub wrodzone).
Traumy: Doświadczenia z dzieciństwa i sposób interpretacji rzeczywistości (poczucie bycia niekochanym) wpływają na rozwój emocjonalny.

3.3. Czynniki Środowiskowe i Społeczne¶

Status socjoekonomiczny: Ubóstwo ogranicza dostęp do zajęć rozwijających (sport, kultura), co utrudnia kanalizowanie energii i budowanie samooceny.
Wzorce w rodzinie: Sposób spędzania wolnego czasu (np. alkohol vs. wspólne aktywności) kształtuje nawyki dzieci.
Media: Wpływ gier i telewizji na postrzeganie rzeczywistości (małe dzieci nie odróżniają fikcji od prawdy, co może prowadzić do tragedii z użyciem broni).

4. System Rodzinny a Niedostosowanie¶

Rodzina jest kluczowym środowiskiem wychowawczym. Jej dysfunkcja nie musi wiązać się z biedą – dotyczy także rodzin o wysokim statusie ("zimny chów", brak więzi).

4.1. Rodzina jako system (Metafora Mobilu)¶

System rodzinny działa jak mobil (ruchoma instalacja) – jest całością dążącą do równowagi (homeostazy). * Każdy element wpływa na pozostałe. Jeśli jeden członek rodziny ma problem, reszta nieświadomie dostosowuje się, wchodząc w określone role, aby utrzymać system w całości.

4.2. Dysfunkcyjne Role Rodzinne¶

W rodzinach z problemami (np. alkoholizm, konflikt małżeński) członkowie przyjmują sztywne role:

Rola Rodzinna	Charakterystyka	Koszty emocjonalne
Bohater	Często najstarsze dziecko. Perfekcjonista, osiąga sukcesy, aby pokazać światu, że w rodzinie jest "ok".	Utrata własnego dobrostanu, życie pod presją, poczucie pustki.
Kozioł Ofiarny (Czarna Owca)	Wyraziciel cierpienia rodziny. Sprawia problemy wychowawcze, wchodzi w konflikty z prawem, skupia na sobie złość rodziny, odciągając uwagę od prawdziwego problemu.	Poczucie odrzucenia, etykietowanie.
Dziecko we mgle (Niewidzialne)	Wycofane, "grzeczne", nie sprawia kłopotów, ucieka w świat fantazji lub izolację.	Głębokie osamotnienie, brak umiejętności wyrażania emocji.
Maskotka	Rozładowuje napięcie humorem i wygłupami, odwraca uwagę od konfliktów.	Zablokowanie smutku i lęku, poczucie bycia niepoważnym.
Opiekun (Człowiek czynu)	Nadodpowiedzialny, naprawia błędy innych, dba o logistykę i emocje, spaja rodzinę.	Zmęczenie, poczucie wykorzystania, zaniedbanie własnych potrzeb.

4.3. Cechy rodziny zdrowej¶

W zdrowym systemie role są elastyczne, a komunikacja otwarta. Problemy rozwiązuje się u źródła (np. relacja rodziców), a nie deleguje na dzieci. Istnieje przyzwolenie na autonomię i wyrażanie emocji.

5. Środowisko Szkolne i Analiza Zachowania¶

Szkoła może być miejscem wsparcia lub stygmatyzacji. Nauczyciele powinni szukać przyczyn zachowania, a nie tylko karać.

Przykład interwencji: Dziecko kradnące jedzenie może być głodne, a nie zdemoralizowane. Pomoc socjalna eliminuje problem kradzieży.
Analiza behawioralna (Model ABC): Aby zrozumieć trudne zachowanie, należy przeanalizować:
1. Co wydarzyło się przed zachowaniem?
2. Jakie było zachowanie?
3. Co dziecko uzyskało (konsekwencja)?
Mechanizm uczenia się: Dzieci powtarzają zachowania, które są skuteczne (np. krzyk wymuszający słodycze). Kluczem do zmiany jest modyfikacja reakcji otoczenia, aby negatywne zachowanie przestało się "opłacać".

6. Strukturalne Uwarunkowania i Przejawy Niedostosowania¶

Czynniki strukturalne: Ubóstwo (także emocjonalne), bezrobocie, brak infrastruktury dla młodzieży (wykluczenie komunikacyjne wsi/małych miast) sprzyjają dewiacji.
Przejawy niedostosowania:
- Wagary, ucieczki z domu, kłamstwa.
- Agresja słowna, wulgarność, demoralizacja (traktowanie przemocy jako normy).
- Autoagresja, samookaleczenia, ryzykowne zachowania seksualne, używki.