Patologie Społeczne, Dewiacje i Teorie Kontroli – Notatka z Wykładu¶

1. Podstawowe Definicje i Pojęcia¶

Wstęp do tematyki niedostosowania społecznego wymaga doprecyzowania kluczowych terminów, które stanowią fundament dalszych rozważań nad zachowaniami jednostki i społeczeństwa.

Pojęcie	Definicja	Charakterystyka
Dewiacja społeczna	Zachowanie odbiegające od przyjętych norm.	Może dotyczyć zarówno zachowań negatywnych (przestępczość), jak i pozytywnych (geniusz), choć w kontekście resocjalizacji skupiamy się na aspekcie negatywnym.
Niedostosowanie społeczne	Trwała niezgodność jednostki z normami życia społecznego.	Często powiązana z zachowaniami antyspołecznymi. Proces postępujący.
Patologia społeczna	Zjawisko o skali makrospołecznej, destabilizujące strukturę społeczeństwa.	Obejmuje: przestępczość (w tym nieletnich), uzależnienia (alkohol, narkotyki, internet), przemoc (domowa, rówieśnicza).

Typologia niedostosowania społecznego¶

Wyróżniamy różne formy niedostosowania, które pomagają w diagnozie i doborze metod resocjalizacyjnych: * Czynne: Aktywne łamanie norm, chuligaństwo, otwarty konflikt z autorytetami. * Bierne: Wycofanie, bierność, apatia. * Trwałe vs. Chwilowe. * Indywidualne vs. Grupowe.

Ważne: Współcześnie obserwuje się znaczącą dewaluację autorytetów (nauczyciela, policjanta, wykładowcy), co sprzyja postawom czynnego niedostosowania.

2. Teoria Kontroli Społecznej¶

Jest to jedna z wiodących teorii wyjaśniających zjawiska patologiczne.

Główne założenie: Przestrzeganie norm społecznych wynika z istnienia silnych więzi jednostki ze społeczeństwem (szczególnie z rodziną).

Kluczowe tezy:¶

Rola więzi: Zerwanie podstawowych więzi (rodzinnych, rówieśniczych) prowadzi do rozluźnienia norm, wzrostu agresji i przestępczości.
Proces uczenia się: Normy społeczne są przyswajane (internalizowane) głównie w rodzinie, a następnie w grupach rówieśniczych.
Dewiacja jako brak kontroli: Dewiacja pojawia się, gdy mechanizmy kontroli (wewnętrznej i zewnętrznej) zawodzą.

Czynniki ryzyka w środowisku rodzinnym¶

Badania (m.in. Travisa Hirschi) wskazują, że rodzina jest najważniejszą grupą wpływającą na jednostkę. Nieprawidłowości w jej funkcjonowaniu są główną przyczyną dewiacji:

Niewłaściwy styl kontroli:
- Zarówno skrajne zaniedbanie, jak i nadmierny rygor (surowe kary) mogą prowadzić do zaburzeń.
- Współczesna psychologia podkreśla wyższą skuteczność chwalenia (wzmocnień pozytywnych) nad karaniem. Zbyt restrykcyjne wychowanie może generować zachowania agresywne i dewiacyjne.
Słaby związek emocjonalny (zaniedbanie mentalne):
- Problem dotyczy również tzw. "dobrych domów" (np. rodziny lekarzy, prawników), gdzie występuje wysoki status materialny, ale brak atencji i czasu dla dziecka.
- Zjawisko "sierot zamożnych rodziców": Dzieci czują się niekochane, co może prowadzić do drastycznych kroków (w tym prób samobójczych) lub zachowań mających na celu zwrócenie na siebie uwagi (np. somatyzacja chorób, bójki).
Osłabienie autorytetu rodziców:
- Całkowite odrzucenie wartości rodziców i brak identyfikacji z nimi zaburza proces internalizacji norm.

Podejście Alberta J. Reissa¶

Badacz ten rozszerzył rozumienie przyczyn dewiacji, wskazując na: * Postawy amoralne rodziców: Rodzina może być spójna, ale przekazywać antywartości. * Rodzina zintegrowana: Taka, która zapewnia stabilizację, zaspokaja potrzeby członków i promuje zachowania nieprzestępcze.

3. Teoria Anomii¶

Koncepcja ta tłumaczy dewiacje przez pryzmat zmian makrospołecznych i napięć strukturalnych.

Emil Durkheim i geneza pojęcia¶

Anomia (wg Durkheima): Stan, w którym jednostka traci umiejętność odróżniania dobra od zła w odniesieniu do norm społecznych.
Przyczyny: Gwałtowne przemiany społeczne i gospodarcze (np. industrializacja, migracja ze wsi do miast), które powodują dezaktualizację dotychczasowych norm przy braku wykształcenia się nowych. Prowadzi to do poczucia bezkarności i dezorientacji.
Funkcja dewiacji: Durkheim paradoksalnie zauważał, że dewiacja może pełnić funkcję integrującą – reakcja społeczeństwa na przestępstwo wzmacnia obowiązujące normy (wyznacza granice).

Teoria Napięcia Roberta K. Mertona¶

Merton rozwinął koncepcję Durkheima, definiując anomię jako rozziew między celami kulturowymi (np. sukces finansowy) a legalnymi środkami do ich osiągnięcia.

Gdy społeczeństwo narzuca cele (np. "bądź bogaty"), ale nie daje wszystkim równych szans na ich realizację (brak edukacji, pracy), powstaje napięcie (strain).

Typologia adaptacji wg Mertona (Sposoby radzenia sobie z napięciem):¶

Na wykładzie szczegółowo omówiono pierwszy typ adaptacji:

1. Konformizm * Definicja: Akceptacja zarówno celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków ich realizacji. * Charakterystyka: * Jednostka dąży do sukcesu legalną drogą (np. ciężka praca, edukacja), nawet jeśli wiąże się to z frustracją lub powolnym postępem. * Jest to postawa najczęstsza, gwarantująca stabilność i trwanie systemu społecznego. * Konformiści rzadko inicjują zmiany społeczne, są filarem "status quo". * Uważają, że system jest sprawiedliwy, a sukces zależy od wytrwałości.

Oto dalsza część notatki, stanowiąca kontynuację tematu teorii napięcia Roberta K. Mertona oraz omówienie kolejnych kluczowych koncepcji socjologicznych dotyczących dewiacji.

2. Innowacja Jest to forma adaptacji, z której najczęściej rodzą się zachowania dewiacyjne i przestępcze. * Charakterystyka: Jednostka akceptuje cele kulturowe (np. sukces finansowy), ale odrzuca (lub nie ma do nich dostępu) legalne środki ich osiągnięcia. * Przyczyny: Wynika często z nierówności społecznych, poczucia dyskryminacji lub braku możliwości awansu legalną drogą. * Dwoisty charakter innowacji: * Negatywna (Przestępcza): Dążenie do bogactwa drogą na skróty (np. przestępczość gospodarcza, korupcja, wyłudzenia VAT). Innowator uznaje, że system jest niesprawiedliwy ("pierwszy milion trzeba ukraść") i tworzy własne, nielegalne metody działania. * Pozytywna (Postępowa): Łamanie skostniałych konwenansów prowadzące do rozwoju (np. dopuszczenie kobiet do studiowania w przeszłości, wprowadzenie płatnych urlopów w XIX wieku). * Ambiwalencja społeczna: Społeczeństwo często potępia czyn innowatora (przestępstwo), ale podziwia jego spryt i sukces (tzw. podwójna moralność w kulturze sukcesu).

3. Rytualizm Postawa polegająca na rezygnacji z ambitnych celów przy jednoczesnym kurczowym trzymaniu się zasad. * Charakterystyka: Odrzucenie celów kulturowych (brak dążenia do bogactwa/prestiżu) przy zachowaniu legalnych środków. * Przykład: Urzędnik biurokrata, który skrupulatnie wypełnia procedury i "stawia pieczątki" bez refleksji nad sensem swojej pracy. * Funkcja: Rytualizm zapewnia bezpieczeństwo i chroni przed lękiem oraz presją społeczną. Stabilizuje system (status quo), ale go nie rozwija (stagnacja).

4. Wycofanie (Eskapizm) Całkowita rezygnacja z uczestnictwa w życiu społecznym. * Charakterystyka: Odrzucenie zarówno celów kulturowych, jak i środków do ich realizacji. * Grupy: Osoby bezdomne, uzależnione (narkomani, alkoholicy), pustelnicy. * Kontekst: Często są to osoby, które "przegrały" w wyścigu szczurów lub świadomie odrzuciły materializm. Wg Mertona jest to forma najmniej typowa, dotycząca osób żyjących na marginesie struktury społecznej.

5. Bunt Najbardziej radykalna forma adaptacji, dążąca do zmiany struktury społecznej. * Charakterystyka: Odrzucenie istniejących celów i środków oraz zastąpienie ich nowymi. * Cel: Przebudowa systemu wartości i instytucji (np. rewolucjoniści, radykalni aktywiści, ruchy społeczne). * Skutki: Może prowadzić do chaosu i przemocy (krwawe rewolucje) lub do pozytywnych zmian strukturalnych (walka o prawa obywatelskie, równouprawnienie). Bunt jest adaptacją twórczą.

4. Teoria Dezorganizacji Społecznej (Szkoła Chicagowska)¶

Teoria ta przesuwa punkt ciężkości z cech jednostki na warunki środowiskowe, w których ona żyje.

Główne założenia¶

Środowisko a przestępczość: Przestępczość nie zależy od cech biologicznych czy psychicznych jednostki, ale od warunków społecznych dzielnicy/obszaru.
Czynnik miejsca: Istnieją obszary o stale wysokim wskaźniku przestępczości, niezależnie od tego, kto tam mieszka (tzw. strefy tranzycyjne).

Czynniki sprzyjające dezorganizacji¶

Wysoki poziom patologii występuje w obszarach charakteryzujących się: * Wysoką mobilnością mieszkańców: Duża rotacja ludności uniemożliwia wytworzenie silnych więzi sąsiedzkich. * Heterogenicznością (zróżnicowaniem): Mieszanka kulturowa, etniczna i religijna utrudnia komunikację i ustalenie wspólnych norm. * Niskim statusem ekonomicznym: Ubóstwo i degradacja infrastruktury. * Brakiem kontroli społecznej: Słabe instytucje lokalne (szkoła, kościół, organizacje sąsiedzkie).

Przykład praktyczny (Paryż): W dzielnicach zagrożonych przestępczością gangów młodzieżowych skuteczną metodą okazało się budowanie lokalnych więzi (np. przez parafie, kluby sportowe). "Kanalizowanie" energii młodzieży w legalne aktywności i tworzenie relacji z mentorami zmniejszało wpływ grup przestępczych.

5. Teoria Więzi Społecznych (Travis Hirschi)¶

Jest to wiodąca teoria kontroli, która odwraca klasyczne pytanie kryminologii. Zamiast pytać "dlaczego ludzie łamią prawo?", Hirschi pyta: "Dlaczego większość ludzi prawa NIE łamie?".

Teza: Ludzie z natury dążą do zaspokajania potrzeb (nawet nielegalnie), ale powstrzymują ich przed tym silne więzi społeczne.

Cztery elementy więzi społecznej (The 4 Bonds):¶

1. Przywiązanie (Attachment)¶

Definicja: Emocjonalna więź z ważnymi osobami (rodzice, nauczyciele, rówieśnicy).
Mechanizm: Internalizacja norm. Jednostka nie popełnia przestępstwa, ponieważ nie chce zawieść zaufania bliskich lub spotkać się z ich dezaprobatą.
Klucz: Jest to odpowiednik sumienia/superego. Im silniejsze relacje emocjonalne, tym mniejsza skłonność do dewiacji (np. psychopatia jako efekt braku przywiązania).

2. Zobowiązanie (Commitment)¶

Definicja: Inwestycja czasu i wysiłku w konwencjonalne cele życiowe (edukacja, kariera, reputacja).
Mechanizm: Racjonalna kalkulacja. Jednostka ma "zbyt wiele do stracenia".
Przykład: Student nie ukradnie towaru w sklepie, nie dlatego, że nie chce, ale dlatego, że ryzykowałby wyrzucenie z uczelni i przekreślenie przyszłej kariery. Osoby bezrobotne i bez perspektyw mają słabsze "zobowiązanie", więc ryzykują mniej.

3. Zaangażowanie (Involvement)¶

Definicja: Faktyczne uczestnictwo w legalnych aktywnościach (praca, szkoła, sport, hobby).
Mechanizm: Brak czasu i okazji. "Bezczynność jest matką występku".
Zastosowanie: Podstawa programów profilaktycznych (zajęcia pozalekcyjne, sport), które mają na celu "zajęcie czasu" młodzieży, aby nie miała przestrzeni na zachowania chuligańskie.

4. Przekonanie (Belief)¶

Definicja: Wiara w moralną słuszność obowiązujących norm i prawa.
Mechanizm: Poczucie obowiązku. Jednostka przestrzega prawa nie ze strachu przed karą, ale z wewnętrznego przekonania, że tak należy postępować (szacunek do prawa).
Wniosek: Jeśli autorytet prawa lub norm społecznych upada (anomia), rośnie przestępczość.

Wnioski z teorii Hirschiego dla resocjalizacji¶

Samo karanie jest nieskuteczne, jeśli nie odbuduje się więzi społecznych.
Kluczem do zapobiegania patologiom jest wzmacnianie rodziny, szkoły i angażowanie jednostek w życie społeczności lokalnych.
Brak któregokolwiek z powyższych czterech elementów zwiększa ryzyko wejścia na drogę przestępczą.