Formy Popełnienia Przestępstwa i Wyłączenie Odpowiedzialności¶

I. Indywidualizacja Odpowiedzialności Karnej¶

Polskie prawo karne opiera się na zasadzie indywidualizacji odpowiedzialności karnej oraz indywidualizacji winy. * Okoliczności osobiste wyłączające, łagodzące lub zaostrzające odpowiedzialność karną uwzględnia się tylko w stosunku do osoby, której one dotyczą (np. recydywa jednego sprawcy nie obciąża pozostałych). * Okoliczności dotyczące poczytalności (np. ograniczenie poczytalności jednego ze sprawców) nie rozciągają się na współuczestników.

II. Formy Zjawiskowe Przestępstwa (Sprawstwo)¶

Zgodnie z art. 18 § 1 Kodeksu Karnego (k.k.) wyróżniamy następujące formy sprawstwa:

1. Sprawstwo pojedyncze (Jednosprawstwo)¶

Definicja: Odpowiada ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam.
Istota: Osobiste wypełnienie wszystkich znamion czynu zabronionego przez jedną osobę.

2. Współsprawstwo¶

Definicja: Wykonanie czynu zabronionego wspólnie i w porozumieniu z inną osobą (lub osobami).
Elementy konieczne:
1. Wspólne wykonanie czynu.
2. Porozumienie (subiektywny węzeł łączący sprawców).
Rodzaje działań we współsprawstwie:
- Działania jednorodne: Np. trzy osoby zadają ciosy nożem ofierze (każdy wykonuje tę samą czynność).
- Działania różnorodne (dopełniające się): Np. przy rozboju jedna osoba trzyma ofiarę/terroryzuje bronią, a druga zabiera pieniądze.
  
  Ważne: Każdemu ze współsprawców przypisuje się całość przestępstwa, nawet jeśli osobiście nie wypełnił wszystkich znamion (np. tylko trzymał ofiarę). Przy kradzieży 50 tys. zł przez 5 osób, każdy odpowiada za kradzież 50 tys. zł, a nie ułamkowej części.
Przestępstwa indywidualne właściwe: Możliwe we współsprawstwie, gdy wszyscy mają wymaganą cechę (np. żołnierze przy dezercji).

3. Sprawstwo kierownicze¶

Definicja: Kierowanie wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystanie uzależnienia innej osoby i polecenie jej wykonania czynu.
Cechy: Sprawca kierowniczy nie wypełnia znamion czynu własnoręcznie, ale jego rola jest nadrzędna ("władztwo" nad czynem).
Odmiany:
- Sensu stricto: Wynika z podporządkowania, autorytetu lub władzy w grupie przestępczej. Sprawca steruje przebiegiem akcji, może ją przerwać.
- W formie polecenia: Wykorzystanie uzależnienia (służbowego, faktycznego, np. dealer-narkoman) wykonawcy od polecającego.

4. Sprawstwo pośrednie¶

W polskim Kodeksie Karnym nie występuje wprost jako odrębna forma (z wyjątkiem sprawstwa kierowniczego). Sytuacje wykorzystania "żywego narzędzia" (np. osoby niepoczytalnej) rozpatruje się zazwyczaj w kategoriach sprawstwa kierowniczego, podżegania lub pomocnictwa.

III. Niesprawcze Formy Współdziałania (Podżeganie i Pomocnictwo)¶

Współczesne ustawodawstwo odchodzi od czystej akcesoryjności (zależności od sprawcy głównego) na rzecz niezależności odpowiedzialności podżegacza i pomocnika.

Cecha	Podżeganie (Art. 18 § 2 k.k.)	Pomocnictwo (Art. 18 § 3 k.k.)
Definicja	Nakłanianie innej osoby do popełnienia czynu zabronionego.	Ułatwianie innej osobie popełnienia czynu zabronionego.
Działanie	Wywołanie zamiaru u innej osoby (słowa, gesty). Musi być nakłanianiem do konkretnego czynu.	Dostarczenie narzędzi, środka przewozu, rady, informacji. Możliwe też przez zaniechanie (gdy ciąży obowiązek prawny).
Strona podmiotowa (Zamiar)	Tylko umyślność w zamiarze bezpośrednim (chce, aby inna osoba popełniła czyn).	Umyślność w zamiarze bezpośrednim LUB ewentualnym (godzi się na to).
Czas działania	Przed popełnieniem czynu (wywołanie zamiaru).	Przed czynem lub w trakcie jego wykonywania.

Kluczowe zasady odpowiedzialności (Art. 20 i 22 k.k.): 1. Każdy odpowiada w granicach własnego zamiaru (umyślności/nieumyślności). 2. Brak odpowiedzialności za eksces sprawcy (przekroczenie granic planu przez wykonawcę nie obciąża podżegacza/pomocnika). 3. Jeśli czynu tylko usiłowano dokonać – podżegacz/pomocnik odpowiada jak za usiłowanie. 4. Jeśli czynu w ogóle nie usiłowano dokonać – sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia (Art. 22 § 2 k.k.).

Prowokacja: Nakłanianie w celu skierowania postępowania karnego przeciwko danej osobie. Nie korzysta z dobrodziejstwa czynnego żalu (z wyjątkiem legalnych działań operacyjnych służb, np. Policji).

IV. Formy Stadialne Przestępstwa¶

Tzw. pochód przestępstwa obejmuje cztery etapy:

1. Zamiar¶

Model teoretyczny, sama myśl (cogitationis poenam nemo patitur – nikogo nie karze się za myśli).

2. Przygotowanie (Art. 16 k.k.)¶

Karalność: Tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi (np. przygotowanie do fałszowania pieniędzy, zamachu stanu). Zasadą jest bezkarność.
Formy:
- Sensu stricto: Zdobywanie środków, zbieranie informacji, sporządzanie planów.
- Porozumienie: Wejście w układ z innymi osobami w celu popełnienia przestępstwa.
Czynny żal (Bezkarność): Wymaga dobrowolnego odstąpienia, zniszczenia środków lub podjęcia istotnych działań zapobiegawczych (przy porozumieniu).

3. Usiłowanie (Art. 13 k.k.)¶

Definicja: Zamiar popełnienia czynu + bezpośrednie zmierzanie do dokonania + brak dokonania.
Rodzaje:
- Usiłowanie udolne: Sprawca mógł dokonać czynu, ale mu się nie udało (np. chybiony strzał).
- Usiłowanie nieudolne (Art. 13 § 2 k.k.): Sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe ze względu na:
  - Brak przedmiotu (np. strzał do pustego łóżka, kradzież z pustej kasy).
  - Użycie niewłaściwego środka (np. dosypanie cukru zamiast trucizny).
  - Cel karania: Niebezpieczeństwo tkwiące w sprawcy, a nie w czynie. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia.

4. Dokonanie¶

Pełna realizacja znamion czynu zabronionego.

Czynny żal przy usiłowaniu (Art. 15 k.k.)¶

Nie podlega karze sprawca, który dobrowolnie: 1. Odstąpił od czynu. 2. Zapobiegł skutkowi (jeśli działanie już zaszło).

Uwaga: Jeśli odstąpienie nie jest dobrowolne (np. sprawca uciekł, bo usłyszał syreny), czynny żal nie działa. Odpowiada się wtedy za usiłowanie.

V. Wyłączenie Odpowiedzialności Karnej (Kontratypy)¶

Okoliczności, które sprawiają, że czyn wypełniający znamiona przestępstwa nie jest przestępstwem (wyłączenie bezprawności).

Obrona Konieczna (Art. 25 k.k.)¶

Zasada: Prawo nie musi ustępować przed bezprawiem.

Warunki: 1. Zamach: Musi być bezpośredni (zagraża tu i teraz, nie w przyszłości) i bezprawny (narusza jakąkolwiek gałąź prawa, nie tylko karne). 2. Obrona: Musi być konieczna (niezbędna do odparcia zamachu) i współmierna (proporcjonalna).

Współmierność obrony: * Nie wymaga użycia tożsamych narzędzi (można bronić się skuteczniejszym narzędziem niż ma napastnik, np. osoba słabsza może użyć narzędzia przeciwko silniejszemu bijącemu pięściami). * Może wystąpić dysproporcja dóbr (np. poświęcenie mienia napastnika dla ratowania zdrowia), ale nie może być ona rażąca (np. strzelanie do dziecka kradnącego jabłka).

Przekroczenie granic obrony koniecznej (Eksces): 1. Eksces intensywny: Zastosowanie zbyt drastycznych środków (niewspółmierność). 2. Eksces ekstensywny: Obrona spóźniona (po ustaniu zamachu) lub przedwczesna. * Konsekwencje: Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia.

Klauzule niekaralności: * Strach lub wzburzenie (Art. 25 § 3 k.k.): Nie podlega karze ten, kto przekracza granice pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu. * Ochrona miru domowego (Art. 25 § 2a k.k.): Nie podlega karze ten, kto przekracza granice, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania/domu/ogrodzonego terenu (chyba że przekroczenie było rażące).

Inne kontratypy (wymienione hasłowo):¶

Stan wyższej konieczności (będzie omawiany później).
Działanie w ramach uprawnień/obowiązków.
Zgoda pokrzywdzonego.
Czynności lecznicze.
Ryzyko nowatorstwa.
Zwyczaj.