Strona Podmiotowa Przestępstwa (Strona Subiektywna)¶
Definicja i Znaczenie Strony Podmiotowej¶
Strona podmiotowa (subiektywna) obejmuje zjawiska psychiczne, które towarzyszą zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy (stronie przedmiotowej) i wyrażają jego stosunek psychiczny do czynu.
- Jest to kluczowa przesłanka winy.
- Brak wymaganej w przepisie strony podmiotowej wyklucza odpowiedzialność karną (brak winy).
- Forma strony podmiotowej (umyślność lub nieumyślność) decyduje o stopniu winy oraz stopniu społecznej szkodliwości czynu (w rozumieniu art. 115 § 2 k.k.).
- Przykład: Umyślne podpalenie jest oceniane inaczej niż nieumyślne spowodowanie pożaru, nawet jeśli obiektywna szkoda jest identyczna.
Stosunek psychiczny sprawcy do czynu może przyjąć dwie podstawowe formy: 1. Umyślność (działanie zamierzone) 2. Nieumyślność (działanie niezamierzone)
Wina Umyślna (Art. 9 § 1 k.k.)¶
Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca miał zamiar jego popełnienia. Zamiar ten występuje w dwóch odmianach:
- Zamiar bezpośredni (dolus directus)
- Zamiar ewentualny (dolus eventualis)
Zamiar Bezpośredni (Dolus Directus)¶
Zachodzi wtedy, gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony.
- Definicja: Sprawca uświadamia sobie, że jego zachowanie wypełnia (lub może wypełnić) znamiona czynu zabronionego i chce jego popełnienia.
- Element świadomości: Sprawca obejmuje świadomością wszystkie znamiona czynu.
- Element woli: Sprawca "chce" dokonać czynu.
- Obejmuje to również sytuacje, gdy sprawca nie jest pewien skuteczności, ale chce rezultatu (np. rzuca kamieniem w szybę z dużej odległości).
- Pojęcie "chce" jest szerokie: obejmuje także skutki, które sprawca przewiduje jako nieuchronne, nawet jeśli nie są jego głównym celem (np. podłożenie bomby w celu zniszczenia dokumentów, przy pełnej świadomości, że zabije to ludzi w budynku – sprawca chciał również ich śmierci).
Rodzaje zamiaru bezpośredniego:
- Zamiar nagły (dolus directus repentinus): Decyzja podejmowana szybko, bez głębszych przemyśleń.
- Zamiar przemyślany (dolus directus praemeditatus): Decyzja jest wynikiem dłuższego procesu myślowego, często połączonego z planowaniem.
Zamiar Ewentualny (Dolus Eventualis)¶
Zachodzi wtedy, gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i na to się godzi.
- Element świadomości: Sprawca jedynie przewiduje możliwość (a nie ma pewności czy chęci).
- Element woli: Sprawca godzi się na wystąpienie skutku (jest mu obojętny).
- Zamiar ewentualny niemal zawsze występuje obok zamiaru bezpośredniego skierowanego na inny cel.
- Przykład: Napad rabunkowy. Sprawca knebluje strażnika (zamiar bezpośredni pozbawienia wolności). Przewiduje, że strażnik może się udusić i godzi się na ten skutek. Jeśli strażnik umrze, sprawca odpowie za zabójstwo w zamiarze ewentualnym.
Przestępstwa Kierunkowe (Dodatkowe Cechy Umyślności)¶
Niektóre typy przestępstw wymagają dodatkowych elementów subiektywnych (są to przestępstwa kierunkowe):
- Cel: Wskazany cel działania (np. cel przywłaszczenia, cel osiągnięcia korzyści majątkowej).
- Motyw: Przeżycie intelektualne skłaniające do czynu (np. działanie ze względu na przynależność wyznaniową pokrzywdzonego – art. 194 k.k.).
- Pobudka: Przeżycie emocjonalne skłaniające do czynu (np. działanie pod wpływem współczucia przy eutanazji).
Co do zasady, uważa się, że przestępstwa kierunkowe można popełnić tylko w zamiarze bezpośrednim, gdyż trudno jest "godzić się" (zamiar ewentualny) na działanie w konkretnym celu lub z konkretnej pobudki.
Wina Nieumyślna (Art. 9 § 2 k.k.)¶
Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach.
- Element obiektywny (wspólny dla obu form): Kluczową przesłanką odpowiedzialności jest naruszenie zasad ostrożności oraz związek przyczynowy między tym naruszeniem a skutkiem.
- Naruszenie to oceniane jest na podstawie obiektywnego wzorca (np. co powinien zrobić "rozsądny kierowca", "lekarz postępujący zgodnie ze sztuką" w danej sytuacji).
Polskie prawo (mimo historycznych dyskusji) wyróżnia dwie postacie winy nieumyślnej:
1. Lekkomyślność (Luxuria)¶
Sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że go uniknie.
- Jest to świadoma wina nieumyślna.
- Sprawca świadomie narusza zasady ostrożności.
- Od zamiaru ewentualnego różni się elementem woli:
- Zamiar ewentualny: Sprawca godzi się na skutek (obojętność).
- Lekkomyślność: Sprawca liczy na uniknięcie skutku (bezpodstawna nadzieja).
2. Niedbalstwo (Negligentia)¶
Sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, chociaż mógł i powinien ją przewidzieć.
- Jest to nieświadoma wina nieumyślna.
- Zarzut polega na tym, że sprawca nie wykorzystał swoich możliwości intelektualnych, aby przewidzieć skutek i zmienić swoje nieostrożne zachowanie.
Porównanie Stron Podmiotowych¶
| Forma Winy | Świadomość (Element Intelektualny) | Wola (Element Wolicjonalny) |
|---|---|---|
| Zamiar Bezpośredni | Pewność lub wysokie prawdopodobieństwo skutku | Chce skutku |
| Zamiar Ewentualny | Przewiduje możliwość skutku | Godzi się na skutek |
| Lekkomyślność | Przewiduje możliwość skutku | Przypuszcza, że uniknie |
| Niedbalstwo | Nie przewiduje skutku (choć mógł) | (Brak) |
Wina Mieszana (Kombinowana) (Art. 9 § 3 k.k.)¶
Wina mieszana zachodzi, gdy część znamion przestępstwa objęta jest umyślnością, a część (następstwo) nieumyślnością.
- Dotyczy to wyłącznie przestępstw umyślnych kwalifikowanych przez następstwo.
- Przykład: Umyślny udział w bójce (art. 158 § 1 k.k.) – typ podstawowy jest umyślny. Jeżeli następstwem bójki jest ciężki uszczerbek na zdrowiu, sprawca odpowiada za typ kwalifikowany (art. 158 § 3 k.k.), nawet jeśli samego następstwa nie chciał ani się na nie godził (objął je winą nieumyślną – lekkomyślnością lub niedbalstwem).
- Ważne: Wina mieszana nie dotyczy przestępstw kwalifikowanych przez okoliczność inną niż następstwo (np. pozbawienie wolności ze szczególnym udręczeniem – art. 189 § 3 k.k.). Udręczenie towarzyszy czynowi, nie jest jego następstwem, dlatego musi być objęte zamiarem (co najmniej ewentualnym).
Przedmiot Przestępstwa¶
Przedmiotem przestępstwa (przedmiotem zamachu lub przedmiotem ochrony) jest dobro prawne, które dany czyn narusza lub na które się zamachuje (np. życie, zdrowie, mienie, wolność, wymiar sprawiedliwości).
Podział Przestępstw ze względu na Przedmiot Ochrony¶
- Przestępstwa z naruszenia dobra prawnego: Do znamion należy skutek w postaci uszczerbku (np. zabójstwo, zgwałcenie).
- Przestępstwa z konkretnego narażenia: Do znamion należy skutek w postaci konkretnego niebezpieczeństwa (zazwyczaj bezpośredniego) dla dobra (np. sprowadzenie niebezpieczeństwa pożaru – art. 164 k.k.).
- Przestępstwa z abstrakcyjnego narażenia: Do znamion nie należy ani uszczerbek, ani konkretne niebezpieczeństwo. Samo zachowanie jest uznawane przez ustawodawcę za niebezpieczne (niebezpieczeństwo jest założeniem ustawy i nie trzeba go dowodzić).
- Przykłady: Obcowanie płciowe z małoletnim poniżej 15 lat (art. 200 k.k.), użycie broni w bójce (art. 159 k.k.).
Rodzaje Przedmiotu Ochrony¶
- Indywidualny: Dobro chronione przez jeden, konkretny przepis (np. życie w art. 148 k.k.).
- Rodzajowy: Dobro chronione przez grupę przepisów (zazwyczaj rozdział kodeksu) (np. "wymiar sprawiedliwości" jako przedmiot rodzajowy dla przestępstw w Rozdziale XXX).
- Ogólny: Abstrakcyjny zbiór wszystkich dóbr chronionych przez całe prawo karne.
Formy Popełnienia Przestępstwa¶
Dzielą się na: 1. Formy zjawiskowe (współdziałanie przestępne) 2. Formy stadialne (etapy realizacji przestępstwa: przygotowanie, usiłowanie, dokonanie)
Formy Zjawiskowe (Współdziałanie)¶
Formy te (poza sprawstwem pojedynczym) polegają na współdziałaniu co najmniej dwóch osób.
Zasada indywidualizacji odpowiedzialności (Art. 20 k.k.): Okoliczności osobiste (np. recydywa, ograniczona poczytalność) łagodzące, zaostrzające lub wyłączające odpowiedzialność, uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą.
1. Sprawstwo (Art. 18 § 1 k.k.)¶
- Sprawstwo pojedyncze (Jednosprawstwo): Sprawca wykonuje czyn zabroniony sam.
- Współsprawstwo: Sprawca wykonuje czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną osobą.
- Wymagane jest porozumienie (może być dorozumiane).
- Działania współsprawców składają się na całość (mogą być jednorodne, np. dwie osoby biją, lub różnorodne, np. jedna grozi bronią, druga zabiera portfel).
- Każdy współsprawca odpowiada za całość czynu (np. rozbój), nawet jeśli jego działanie wypełniło tylko część znamion.
- Współsprawstwo jest możliwe także przy przestępstwach nieumyślnych (np. dwie osoby nieostrożnie ścinają drzewo, które kogoś zabija).
- Sprawstwo kierownicze: Odpowiada ten, kto:
- Kieruje wykonaniem czynu przez inną osobę (oparte na podporządkowaniu, autorytecie), LUB
- Wykorzystując uzależnienie innej osoby, poleca jej wykonanie czynu.
- Sprawca kierowniczy jest traktowany jak sprawca, mimo że sam nie wykonuje czynności (np. "mózg" operacji, który pozostaje na czatach i wydaje dyspozycje).
Eksces współdziałającego: Współdziałający nie odpowiada za zachowanie innej osoby, które wykracza poza granice porozumienia lub polecenia (np. sprawca kierowniczy polecił pobić, a wykonawca zabił – sprawca kierowniczy nie odpowiada za zabójstwo).
2. Podżeganie (Art. 18 § 2 k.k.)¶
Polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia czynu zabronionego.
- "Nakłanianie" jest pojęciem szerokim (słowa, gesty), byleby miało na celu wywołanie u adresata zamiaru popełnienia czynu.
- Musi być skierowane do indywidualnie oznaczonej osoby (nakłanianie tłumu to "publiczne nawoływanie").
- Strona podmiotowa: Podżeganie można popełnić tylko w zamiarze bezpośrednim (podżegacz musi chcieć nakłonić i chcieć, by nakłaniany popełnił czyn).
- Nie jest podżeganiem nakłanianie osoby, która już ma zamiar (może to być usiłowanie podżegania lub pomocnictwo psychiczne).
3. Pomocnictwo (Art. 18 § 3 k.k.)¶
Polega na ułatwianiu innej osobie popełnienia czynu zabronionego.
- Występuje w dwóch formach:
- Pomocnictwo fizyczne: Dostarczenie narzędzi, środka transportu, stanie "na czatach".
- Pomocnictwo psychiczne: Udzielenie rady, informacji, utwierdzanie w zamiarze.
- Może być popełnione przez zaniechanie, jeśli na pomocniku ciążył szczególny prawny obowiązek niedopuszczenia do czynu (np. strażnik, który celowo nie reaguje na kradzież).
- Strona podmiotowa: Pomocnictwo można popełnić umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym (to różni je od podżegania).
- Musi nastąpić przed lub w trakcie czynu. Pomoc po czynie to inne przestępstwo (np. poplecznictwo, art. 239 k.k.).
Odpowiedzialność Podżegacza i Pomocnika¶
- Zasada: Odpowiadają w granicach swojej umyślności (nie odpowiadają za eksces sprawcy).
- Wymiar kary: Kara wymierzana jest w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo.
- Ważne: Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary wobec pomocnika (nie jest to obligatoryjne).
Czynny Żal (Art. 23 k.k.)¶
- Podżegacz lub pomocnik nie podlega karze, jeżeli dobrowolnie zapobiegł popełnieniu czynu zabronionego (skuteczny czynny żal).
- Jeśli czynny żal był nieskuteczny (czynu nie udało się powstrzymać), sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Prowokacja (Art. 24 k.k.)¶
Prowokator to osoba, która nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego.
- Prowokator odpowiada jak za podżeganie.
- Ważne: Wobec prowokatora nie stosuje się przepisów o czynnym żalu (art. 23 k.k.). Działanie prowokacyjne jest uznawane za wysoce niemoralne i nie zasługuje na dobrodziejstwo bezkarności.
Legalna Prowokacja (Czynności Operacyjno-Rozpoznawcze)¶
Stosowanie prowokacji jest co do zasady zakazane. Wyjątkiem są ściśle określone sytuacje, w których mogą ją stosować uprawnione organy (Policja, ABW, CBA) w ramach czynności operacyjnych.
- Jest to dopuszczalne tylko w celu:
- Sprawdzenia uzyskanych wcześniej, wiarygodnych informacji o przestępstwie.
- Ustalenia sprawców i uzyskania dowodów.
- Dotyczy to tylko katalogu poważnych przestępstw, wymienionych w odpowiednich ustawach (np. Ustawa o Policji, art. 19a).