Struktura i Definicja Przestępstwa w Polskim Prawie Karnym

Definicja Przestępstwa

Zgodnie z ujęciem doktrynalnym, bazującym na przepisach Kodeksu karnego:

Przestępstwem jest czyn człowieka, zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia albo występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

Definicja ta zawiera pięć kluczowych elementów (tzw. struktura przestępstwa), które muszą wystąpić łącznie, aby dane zachowanie mogło być uznane za przestępstwo.

---

1. Czyn Człowieka

• Podmiot: Podmiotem przestępstwa może być wyłącznie człowiek (osoba fizyczna). Odpowiedzialności karnej za przestępstwa nie ponoszą osoby prawne (np. spółki prawa handlowego), choć odpowiedzialność taką mogą ponosić osoby fizyczne działające w organach tych spółek.
• Charakter czynu: Czyn w rozumieniu prawa karnego to wyłącznie zewnętrzne zachowanie się człowieka (działanie lub zaniechanie), które jest sterowane jego wolą.
• Wyłączenie czynu: Nie jest czynem zachowanie, nad którym sprawca nie panował.
  • Przymus bezwzględny (vis absoluta): Taki, któremu sprawca nie mógł się oprzeć (np. fizyczne zmuszenie). Wyłącza on sterowanie wolą, a zatem nie jest czynem w rozumieniu prawa karnego.
  • Przymus względny (vis compulsiva): Nacisk psychiczny lub fizyczny (np. groźba, tortury), który ogranicza wolę, ale jej całkowicie nie wyłącza. Zachowanie podjęte pod wpływem takiego przymusu (np. ujawnienie tajemnicy podczas tortur) jest czynem. Odpowiedzialność karna może być jednak wyłączona na innej podstawie (np. stan wyższej konieczności), co wyłącza winę, a nie sam czyn.

2. Ustawowe Znamiona Czynu Zabronionego

• Zasada nullum crimen sine lege: Czyn musi być zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Musi on wypełniać wszystkie elementy opisu zawarte w przepisie karnym, zwane ustawowymi znamionami przestępstwa.
• Rodzaje znamion:
  • Znamiona opisowe: Ich stwierdzenie nie wymaga ocen; mają wyraźny zakres (np. „uderza”, „pieniądz”).
  • Znamiona ocenne: Wymagają posługiwania się ocenami przy ustalaniu ich występowania (np. „mienie w wielkich rozmiarach”, „treści pornograficzne”, „poniża”).

3. Bezprawność

• Formalna bezprawność: Sam fakt wypełnienia znamion czynu zabronionego (np. art. 189 KK - pozbawienie wolności) przesądza o jego bezprawności.
• Okoliczności wyłączające bezprawność (Kontratypy): Istnieją jednak sytuacje, w których czyn, mimo wypełnienia znamion, jest uznawany za legalny, ponieważ zezwala na niego inny przepis prawa.
  • Przykład: Obezwładnienie i skrępowanie włamywacza na gorącym uczynku wypełnia znamiona przestępstwa pozbawienia wolności (Art. 189 KK). Nie jest to jednak czyn bezprawny, gdyż Art. 243 Kodeksu postępowania karnego (KPK) uprawnia każdego do ujęcia sprawcy na gorącym uczynku.

4. Wina

• Zasada nulla poena sine culpa: Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu (Art. 1 § 3 KK).
• Pojęcie winy: Wina jest rozumiana jako zarzucalność czynu. Oznacza to, że sprawcy można postawić zarzut, iż w danej sytuacji zachował się niezgodnie z prawem, mimo że mógł i powinien był zachować się inaczej.
• Formy winy: Podstawowy podział obejmuje:
  • Umyślność (zamiar bezpośredni lub ewentualny).
  • Nieumyślność (lekkomyślność lub niedbalstwo).

Okoliczności Wyłączające Winę

• Niepoczytalność (Art. 31 KK): Najważniejsza okoliczność wyłączająca winę. Nie popełnia przestępstwa ten, kto z powodu:
  • choroby psychicznej,
  • upośledzenia umysłowego,
  • innego zakłócenia czynności psychicznych,
  • nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
• Poczytalność ograniczona: Jeżeli zdolności te były w czasie czynu w znacznym stopniu ograniczone, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
• Upojenie alkoholowe / Odurzenie: Powyższych przepisów nie stosuje się, gdy sprawca sam wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia, który powodował wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, a stan ten przewidywał lub mógł przewidzieć.

5. Szkodliwość Społeczna

• Stopień szkodliwości: Przestępstwem jest tylko czyn, którego szkodliwość społeczna jest wyższa niż znikoma.
• Rola: Szkodliwość społeczna jest podstawowym kryterium kryminalizacji (decydowania przez ustawodawcę, co powinno być przestępstwem).
• Ocena: Szkodliwość społeczna nie zawsze jest mierzona wyłącznie materialną wartością szkody.
  • Przykład (kiosk): Sprawa niewydania paragonu na 20 groszy. Sąd uznał czyn za szkodliwy społecznie, wskazując, że szkodliwość polegała na podważaniu prewencyjnej i wychowawczej funkcji prawa oraz na tworzeniu standardu przyzwolenia na łamanie przepisów, niezależnie od niskiej kwoty podatku (4 grosze).

---

Podział Przestępstw

Przestępstwa można klasyfikować według różnych kryteriów.

Podział ze względu na Wagę Czynu (Art. 7 KK)

Rodzaj	Definicja	Forma Winy
Zbrodnia	Czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 (lub karą surowszą).	Tylko umyślnie.
Występek	Czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności powyżej 1 miesiąca lub karą pozbawienia wolności przekraczającą 1 miesiąc (który nie jest zbrodnią).	Umyślnie lub nieumyślnie (jeżeli ustawa tak stanowi).
Wykroczenie	Czyn o niższej szkodliwości, zagrożony łagodniejszymi karami (np. areszt, grzywna do 5000 zł), regulowany przez Kodeks wykroczeń.	Umyślnie lub nieumyślnie (chyba że ustawa wymaga umyślności).

Podział ze względu na Formę Czynu

• Przestępstwa z działania (commissionis): Popełniane przez aktywne zachowanie (np. art. 197 KK - zgwałcenie).
• Przestępstwa z zaniechania (omissionis): Popełniane przez brak wymaganego działania (np. art. 240 KK - niezawiadomienie o przestępstwie).
• Przestępstwa z działania lub zaniechania: Mogą być popełnione w obu formach.
  • Przykład: Art. 148 KK (zabójstwo) – można kogoś zastrzelić (działanie) lub zagłodzić osobę zależną (zaniechanie).
  • Przykład: Art. 233 KK (fałszywe zeznania) – można kłamać (działanie) lub zataić prawdę (zaniechanie).

Podział ze względu na Skutek

• Przestępstwa materialne (skutkowe): Do ich popełnienia ustawa wymaga nastąpienia określonego skutku w świecie zewnętrznym (np. art. 148 KK – skutkiem jest śmierć człowieka; art. 278 KK – skutkiem jest zabór rzeczy).
• Przestępstwa formalne (bezskutkowe): Do ich popełnienia wystarczy samo określone zachowanie się sprawcy, bez konieczności wystąpienia skutku (np. art. 267 KK – otwarcie pisma; art. 190 KK – groźba karalna).

Podział ze względu na Typizację

• Typ podstawowy: Opisuje zasadniczą formę danego przestępstwa (np. Art. 148 § 1 KK – zabójstwo).
• Typ kwalifikowany: Zawiera dodatkowe znamiona, które zaostrzają odpowiedzialność (surowsza kara).
  • Przykład: Art. 148 § 2 KK (zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem).
  • Przykład: Art. 189 § 3 KK (pozbawienie wolności ze szczególnym udręczeniem).
• Typ uprzywilejowany: Zawiera znamiona, które łagodzą odpowiedzialność (łagodniejsza kara).
  • Przykład: Art. 149 KK (dzieciobójstwo – matka zabija dziecko pod wpływem porodu).

Podział ze względu na Tryb Ścigania

• Przestępstwa publiczno-skargowe (ścigane z urzędu): Zdecydowana większość. Organy ścigania (prokurator) działają niezależnie od woli pokrzywdzonego.
• Przestępstwa prywatno-skargowe (ścigane z oskarżenia prywatnego): Nieliczna grupa (np. Art. 212 KK – zniesławienie, Art. 216 KK – zniewaga, Art. 217 KK – naruszenie nietykalności). Ściganie jest zależne od woli pokrzywdzonego, który sam wnosi i popiera akt oskarżenia.
• Przestępstwa wnioskowe (ścigane na wniosek): Są to przestępstwa publiczno-skargowe, ale warunkiem wszczęcia postępowania jest wniosek pokrzywdzonego (np. Art. 190 KK – groźba karalna, Art. 197 KK – zgwałcenie, kradzież na szkodę osoby najbliższej).

---

Struktura Przestępstwa: Podmiot i Strona Przedmiotowa

Podmiot Przestępstwa (Sprawca)

• Zasada: Odpowiedzialność karną ponosi osoba fizyczna, która popełniła czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.
• Nieletni (Poniżej 17 lat): Co do zasady nie podlegają odpowiedzialności karnej, lecz środkom przewidzianym w Ustawie o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich.
  • Wyjątek (Art. 10 § 2 KK): Nieletni, który po ukończeniu 15 lat popełnił enumeratywnie wymienioną, ciężką zbrodnię (np. zabójstwo, rozbój z użyciem broni), może odpowiadać jak dorosły, jeśli przemawiają za tym okoliczności sprawy i stopień demoralizacji.
  • Wyjątek (Art. 10 § 2a KK): Nieletni, który po ukończeniu 14 lat (a przed 15) popełnił zabójstwo kwalifikowane (Art. 148 § 2 lub 3), również może odpowiadać jak dorosły na tych samych zasadach.
  • Wyjątek (Art. 10 § 4 KK): Sprawca, który popełnił występek po ukończeniu 17 lat, lecz przed ukończeniem 18 lat, może być potraktowany jak nieletni (sąd może zastosować środki wychowawcze lub poprawcze zamiast kary).
• Młodociany: To kategoria sprawcy dorosłego. Jest to sprawca, który w chwili popełnienia czynu nie ukończył 21 lat oraz w chwili orzekania w I instancji nie ukończył 24 lat. Kodeks karny traktuje go łagodniej, kładąc nacisk na wychowawcze cele kary.

Podmiot a Typ Przestępstwa

• Przestępstwa powszechne (ogólnosprawcze): Może je popełnić każdy, kto spełnia ogólne warunki podmiotu (wiek, poczytalność).
• Przestępstwa indywidualne (własnoręczne): Może je popełnić tylko osoba posiadająca szczególną cechę określoną w przepisie (np. „żołnierz”, „funkcjonariusz publiczny”, „matka”). Dzielą się na:
  • Indywidualne właściwe: Cecha podmiotu decyduje o bycie przestępstwa (np. Art. 228 KK – łapownictwo bierne; tylko funkcjonariusz publiczny może je popełnić).
  • Indywidualne niewłaściwe: Cecha podmiotu decyduje tylko o kwalifikacji prawnej (tworzy typ kwalifikowany lub uprzywilejowany). Jej brak nie znosi przestępczości, a jedynie zmienia kwalifikację (np. Art. 149 KK – dzieciobójstwo; tylko matka. Jeśli pomoże jej inna osoba, odpowie za zwykłe zabójstwo z Art. 148 KK).

Strona Przedmiotowa Przestępstwa (Actus Reus)

Obejmuje wszystkie obiektywne elementy czynu, takie jak: sam czyn (działanie/zaniechanie), skutek (jeśli jest wymagany), czas, miejsce, sposób działania, czy przedmiot wykonawczy.

• Przedmiot wykonawczy (czynności wykonawczej): Przedmiot materialny, na którym sprawca bezpośrednio działa (np. w Art. 267 KK – „zamknięte pismo”, które sprawca otwiera; w Art. 277 KK – „znak graniczny”, który sprawca usuwa).
• Formy popełnienia czynu:
  • Przestępstwa trwałe: Polegają na utrzymywaniu pewnego stanu bezprawnego (np. nielegalne posiadanie broni, pozbawienie wolności). Czas popełnienia przestępstwa rozciąga się od stworzenia tego stanu do jego zakończenia.
  • Przestępstwa wieloczynowe: W znamionach opisują działalność składającą się z wielu czynów (np. Art. 130 KK – „branie udziału w działalności obcego wywiadu”).
  • Przestępstwa „z działalności”: Szczególny typ; pojedyncze zachowanie nie wyczerpuje znamion, wymagana jest ich wielokrotność lub pewna systematyczność (np. Art. 207 KK – „znęca się”; Art. 208 KK – „rozpija małoletniego”).
• Związek przyczynowy i skutek:
  • W przestępstwach materialnych musi istnieć związek przyczynowy (powiązanie przyczynowo-skutkowe) między zachowaniem sprawcy a skutkiem.
  • Następstwo: Pojęcie używane w KK na określenie skutku, który kwalifikuje przestępstwo do typu surowiej karanego (np. Art. 158 § 2 KK – ciężki uszczerbek na zdrowiu jako następstwo bójki).