Definicja Przestępstwa w Polskim Prawie Karnym¶

Brak Definicji Legalnej i Jej Rekonstrukcja¶

Polski Kodeks karny (KK) nie zawiera wprost sformułowanej, jednolitej definicji legalnej przestępstwa. Jednakże, poprzez analizę kluczowych przepisów części ogólnej, w szczególności art. 1 § 1, 2 i 3 KK, możliwe jest zrekonstruowanie pełnej, materialnej definicji tego pojęcia. Definicja ta stanowi fundamentalne narzędzie w praktyce prawa karnego, pozwalając na odróżnienie czynów przestępnych od tych, które nimi nie są.

Definicja przestępstwa: Przestępstwem jest czyn człowieka, zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia albo występek, który jest bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

Każdy z wymienionych elementów musi zostać spełniony łącznie, aby dany czyn mógł zostać uznany za przestępstwo.

Elementy Strukturalne Przestępstwa¶

1. Czyn Człowieka¶

Podstawowym warunkiem odpowiedzialności karnej jest zaistnienie czynu, którego autorem może być wyłącznie człowiek.

Podmiotowość: Odpowiedzialności karnej nie ponoszą zwierzęta. Jeżeli zwierzę zostanie użyte przez człowieka do ataku na inną osobę (np. poszczucie tresowanym psem), traktowane jest ono jako narzędzie w rękach sprawcy, a odpowiedzialność ponosi człowiek.
Wolicjonalność: Czyn w rozumieniu prawa karnego musi być zachowaniem zależnym od woli sprawcy. Wyklucza to odpowiedzialność za zdarzenia spowodowane:
- Przymusem bezwzględnym (vis absoluta), któremu sprawca nie mógł się oprzeć.
- Ruchami czysto fizjologicznymi i odruchami bezwarunkowymi.
Forma czynu: Czyn może przybrać formę zarówno działania (aktywnego zachowania), jak i zaniechania (braku wymaganego działania), o ile na sprawcy ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.

2. Czyn Zabroniony przez Ustawę (Typizacja)¶

Aby czyn był karalny, musi wypełniać wszystkie ustawowe znamiona określonego typu przestępstwa, opisanego w ustawie karnej. Jest to realizacja zasady nullum crimen sine lege scripta (nie ma przestępstwa bez ustawy pisanej).

Znamiona przestępstwa: Są to cechy (elementy) opisujące dany typ czynu zabronionego. Muszą one zostać w całości zrealizowane przez zachowanie sprawcy. Dotyczą one m.in. podmiotu, strony przedmiotowej (sposobu zachowania, skutku) i strony podmiotowej (umyślności/nieumyślności).
Rodzaje znamion:
- Znamiona opisowe: Ich stwierdzenie nie wymaga dokonywania ocen wartościujących; są obiektywnie weryfikowalne (np. "uderza człowieka", "zabiera w celu przywłaszczenia").
- Znamiona ocenne: Wymagają odniesienia się do określonych norm i ocen, często pozaprawnych (np. "mienie znacznej wartości", "istotne zeszpecenie").

3. Bezprawność Czynu¶

Samo wypełnienie znamion czynu zabronionego nie przesądza jeszcze o jego przestępności. Czyn musi być również bezprawny, czyli sprzeczny z całym porządkiem prawnym.

Okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy): Istnieją sytuacje, w których czyn, mimo że formalnie wypełnia znamiona przestępstwa, jest uznawany za zgodny z prawem. Należą do nich m.in.:
- Obrona konieczna: Odparcie bezprawnego, bezpośredniego zamachu.
- Stan wyższej konieczności: Poświęcenie jednego dobra w celu ratowania innego dobra o wyższej wartości.
- Zgoda pokrzywdzonego.
- Działanie w ramach uprawnień lub obowiązków (np. zatrzymanie obywatelskie sprawcy na gorącym uczynku, co formalnie wypełnia znamiona pozbawienia wolności z art. 189 KK, ale jest dozwolone przez art. 243 KPK).
Bezprawność w przestępstwach nieumyślnych: W przypadku czynów nieumyślnych, bezprawność jest ściśle powiązana z naruszeniem zasad ostrożności wymaganych w danych okolicznościach (zgodnie z art. 9 § 2 KK). Sprawca, który zachował należytą ostrożność (np. lekarz działający zgodnie ze sztuką medyczną), nie popełnia przestępstwa, nawet jeśli doszło do negatywnego skutku.

4. Wina¶

Zgodnie z fundamentalną zasadą prawa karnego nullum crimen sine culpa (nie ma przestępstwa bez winy), wyrażoną w art. 1 § 3 KK, warunkiem odpowiedzialności karnej jest możliwość przypisania sprawcy winy w czasie czynu.

Istota winy: Wina to osobista zarzucalność – możliwość postawienia sprawcy zarzutu, że w danej sytuacji, mając możliwość zachowania się zgodnie z prawem, podjął decyzję o jego naruszeniu. Jest to negatywna ocena stosunku psychicznego sprawcy do jego czynu.
Warunki przypisania winy:
- Strona podmiotowa (formy winy): Zgodnie z art. 9 KK, czyn musi być popełniony:
  - Umyślnie – z zamiarem bezpośrednim (dolus directus) lub ewentualnym (dolus eventualis).
  - Nieumyślnie – przez lekkomyślność lub niedbalstwo.
- Zdolność do ponoszenia winy: Sprawca musi osiągnąć określony wiek (co do zasady 17 lat) i być poczytalny w chwili czynu.
Okoliczności wyłączające winę: Istnieją stany faktyczne, które uniemożliwiają postawienie sprawcy zarzutu. Należą do nich:
- Niepoczytalność (art. 31 KK).
- Błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego lub co do bezprawności.
- Rozkaz, którego bezprawności sprawca nie uświadamiał sobie.
- Stan wyższej konieczności wyłączający winę (ekskulpujący).

5. Społeczna Szkodliwość Czynu¶

Ostatnim elementem definicji jest materialny warunek przestępności czynu, określony w art. 1 § 2 KK: "Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma".

Funkcja materialna: Ten element pełni funkcję filtra wartościującego. Oznacza to, że nawet jeśli czyn formalnie wypełnia wszystkie znamiona, jest bezprawny i zawiniony, nie będzie on przestępstwem, jeśli jego negatywny wpływ na porządek społeczny jest nieistotny, błahy.
Kryterium oceny: Stopień społecznej szkodliwości jest oceniany przez sąd na podstawie kryteriów wymienionych w art. 115 § 2 KK (m.in. rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, postać zamiaru).
Zastosowanie w praktyce: Kwestia ta nie jest badana w każdym procesie karnym. Analizuje się ją głównie w sytuacjach granicznych, budzących wątpliwości, np. przy drobnych kradzieżach, zniewagach o niskim stopniu intensywności czy naruszeniach nietykalności cielesnej o błahym charakterze.

Podsumowanie Warunków Przestępczości Czynu¶

Aby dany czyn został uznany za przestępstwo, musi on przejść przez pięciostopniową analizę, gdzie każdy kolejny etap jest warunkiem koniecznym do przejścia do następnego:

Czy mamy do czynienia z czynem człowieka?
Czy czyn ten wypełnia znamiona typu określonego w ustawie karnej?
Czy czyn ten jest bezprawny (czy nie zachodzi kontratyp)?
Czy sprawcy można przypisać winę (czy nie zachodzi okoliczność ją wyłączająca)?
Czy społeczna szkodliwość czynu jest wyższa niż znikoma?

Dopiero pozytywna odpowiedź na wszystkie te pytania pozwala na stwierdzenie, że popełniono przestępstwo.