Zasady Obowiązywania Ustawy Karnej w Czasie i Przestrzeni¶

1. Obowiązywanie Ustawy Karnej w Czasie¶

A. Wejście w Życie Ustawy Karnej¶

Ustawa karna (np. Kodeks karny) zaczyna obowiązywać od momentu jej wejścia w życie, co jest określone w samej ustawie. Kluczową instytucją w tym procesie jest vacatio legis, czyli okres między publikacją ustawy a jej faktycznym wejściem w życie.

Cel vacatio legis: Zapewnienie obywatelom czasu na zapoznanie się z nowymi przepisami i dostosowanie swojego zachowania.
Znaczenie konstytucyjne: Pominięcie vacatio legis, zwłaszcza przy wprowadzaniu nowych typów przestępstw (kryminalizacji), może być uznane za naruszenie lojalności państwa wobec obywatela i sprzeczne z zasadą demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP).

B. Czas Popełnienia Przestępstwa¶

Określenie czasu popełnienia przestępstwa jest kluczowe dla ustalenia, którą ustawę należy zastosować.

Definicja (art. 6 § 1 Kodeksu karnego): Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany. Czas nastąpienia skutku jest w tym kontekście nieistotny.
- Przykład: Sprawca podaje ofierze truciznę 5 czerwca. Ofiara umiera 24 czerwca. Czasem popełnienia zabójstwa jest 5 czerwca (czas działania sprawcy).
Wyjątek – Przedawnienie: W przypadku przestępstw skutkowych (gdzie skutek jest znamieniem czynu), termin przedawnienia liczy się od momentu nastąpienia skutku (art. 101 § 3 KK). W powyższym przykładzie bieg przedawnienia rozpocząłby się 24 czerwca.

C. Zmiana Ustawy po Popełnieniu Przestępstwa (Reguły Intertemporalne)¶

Gdy po popełnieniu czynu, a przed wydaniem prawomocnego wyroku, dochodzi do zmiany ustawy karnej, stosuje się szczegółowe zasady.

Zasada ogólna lex retro non agit: Prawo nie działa wstecz. Nowa ustawa, która kryminalizuje czyn wcześniej niekaralny, nie może być stosowana do zdarzeń z przeszłości.
Reguła kolizyjna (art. 4 § 1 Kodeksu karnego): W sytuacji zmiany ustawy stosuje się ustawę nową (obowiązującą w chwili orzekania), chyba że ustawa obowiązująca poprzednio jest względniejsza dla sprawcy.
- Pojęcie "ustawy względniejszej": Oceny dokonuje się indywidualnie (in concreto), porównując całokształt regulacji obu ustaw w odniesieniu do konkretnego sprawcy i jego czynu, aby ustalić, która z nich prowadzi do korzystniejszego rozstrzygnięcia.
Zmiana ustawy po prawomocnym skazaniu:
- Zasada stabilności wyroku: Co do zasady, nowa ustawa nie wpływa na wyroki, które zapadły przed jej wejściem w życie.
- Wyjątki:
- Depenalizacja czynu (art. 4 § 4 KK): Jeżeli czyn, za który zapadł wyrok skazujący, przestaje być karalny, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa, a orzeczonej kary nie wykonuje się.
- Złagodzenie górnej granicy kary (art. 4 § 2 KK): Jeżeli nowa ustawa przewiduje niższy maksymalny wymiar kary niż kara orzeczona, obniża się ją do wysokości najwyższej możliwej kary przewidzianej w nowej ustawie.
- Usunięcie kary pozbawienia wolności (art. 4 § 3 KK): Jeżeli nowa ustawa nie przewiduje już kary pozbawienia wolności za dany czyn, orzeczoną karę pozbawienia wolności zamienia się na grzywnę albo karę ograniczenia wolności.

2. Obowiązywanie Ustawy Karnej co do Miejsca i Osób¶

Każde państwo suwerennie określa zasięg terytorialny i osobowy swojego prawa karnego, co może prowadzić do konkurencji ustaw karnych różnych państw. O tym, które prawo zostanie faktycznie zastosowane, decydują często możliwości ścigania sprawcy.

A. Zasada Terytorialności (art. 5 KK)¶

Jest to podstawowa zasada obowiązywania polskiej ustawy karnej.

Zasięg: Polska ustawa karna ma zastosowanie do czynów popełnionych:
- Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
- Na polskim statku wodnym lub powietrznym.
Definicja terytorium RP: Obejmuje obszar lądowy, wody wewnętrzne, morze terytorialne (12 mil morskich od linii podstawowej), a także przestrzeń powietrzną nad tym obszarem i wnętrze ziemi pod nim.
Miejsce popełnienia przestępstwa (art. 6 § 2 KK): Definicja jest bardzo szeroka. Przestępstwo uważa się za popełnione zarówno:
- w miejscu, gdzie sprawca działał lub zaniechał działania,
- jak i w miejscu, gdzie skutek nastąpił lub zgodnie z zamiarem sprawcy miał nastąpić.
- Przykład: Sprawca strzela z terytorium Polski do osoby znajdującej się w Czechach. Miejscem popełnienia przestępstwa jest zarówno Polska (miejsce działania), jak i Czechy (miejsce skutku).
Instytucja przekazania/przejęcia ścigania: Jest to wyjątek od zasady terytorialności, pozwalający na przekazanie ścigania cudzoziemca do jego państwa ojczystego. Jest to korzystne zarówno dla organów ścigania, jak i dla samego podejrzanego, który ma zapewnione lepsze prawo do obrony (np. brak bariery językowej).

B. Zasady Stosowania Ustawy Karnej do Czynów Popełnionych za Granicą¶

Zasada Narodowości Podmiotowej (Aktywnej) (art. 109 KK)¶

Dotyczy obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą. Odpowiada on przed polskim sądem pod warunkiem podwójnej karalności czynu – jego zachowanie musi być przestępstwem zarówno według prawa polskiego, jak i prawa obowiązującego w miejscu popełnienia. * Wyjątki od podwójnej karalności (art. 111 § 3 KK): Warunek ten nie jest wymagany, gdy przestępstwo popełnił: * Polski funkcjonariusz publiczny w związku z pełnieniem swoich funkcji za granicą. * Sprawca na obszarze niepodlegającym żadnej władzy państwowej (np. Antarktyda).

Zasada Narodowości Przedmiotowej (Ochronna)¶

Dotyczy cudzoziemca, który popełnił za granicą przestępstwo skierowane przeciwko interesom RP.

Ograniczona: Wymaga podwójnej karalności. Ma zastosowanie, gdy czyn jest skierowany przeciwko interesom RP, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej itp.
Nieograniczona (art. 112 KK): Nie wymaga podwójnej karalności. Stosuje się ją do najpoważniejszych przestępstw, np. przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP, przeciwko polskim urzędom, funkcjonariuszom czy istotnym interesom gospodarczym. Art. 112a rozszerza ją na określone cyberprzestępstwa.
Zasada Odpowiedzialności Zastępczej (art. 110 § 2 KK)¶

Pozwala na ściganie w Polsce cudzoziemca, który popełnił za granicą przestępstwo (nieobjęte zasadą ochronną, zagrożone w Polsce karą powyżej 2 lat pozbawienia wolności), jeżeli przebywa on na terytorium RP i nie postanowiono go wydać (ekstradycja ma pierwszeństwo).

Zasada Represji Wszechświatowej (Uniwersalna) (art. 113 KK)¶

Umożliwia ściganie najcięższych zbrodni o charakterze międzynarodowym (delicta iuris gentium), niezależnie od miejsca ich popełnienia i obywatelstwa sprawcy czy ofiary.
Przykłady przestępstw: ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, handel narkotykami, fałszowanie pieniędzy, porwania samolotów.
Warunek zastosowania: Ściganie wynika z umów międzynarodowych, a sprawca przebywa na terytorium RP i nie został poddany ekstradycji.

C. Moc Prawna Orzeczeń Zagranicznych (art. 114 KK)¶

Zasada ogólna: Wyrok skazujący wydany przez sąd zagraniczny nie stanowi przeszkody do ponownego wszczęcia postępowania o ten sam czyn w Polsce (brak zasady res iudicata).
Zaliczenie kary: W przypadku ponownego skazania, polski sąd zalicza na poczet orzeczonej kary okres faktycznego pozbawienia wolności oraz karę wykonaną za granicą.
Wyjątki: Ponowne osądzenie jest niedopuszczalne, jeżeli:
- Wydano sprawcę (ekstradycja) lub przekazano ściganie.
- Przyjęto wyrok zagraniczny do wykonania w Polsce.
- Wyrok został wydany przez Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK).

3. Immunitety w Prawie Karnym¶

Immunitet oznacza czasowe lub stałe wyłączenie możliwości pociągnięcia określonych osób do odpowiedzialności karnej.

Immunitet materialny: Ma charakter trwały. Oznacza, że czyn popełniony przez osobę objętą immunitetem nie jest przestępstwem (stałe uchylenie karalności).
Immunitet formalny: Ma charakter czasowy i procesowy. Uniemożliwia wszczęcie i prowadzenie postępowania karnego przeciwko danej osobie, dopóki immunitet nie zostanie uchylony przez odpowiedni organ.
Przykłady osób objętych immunitetem: parlamentarzyści, sędziowie, sędziowie Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu, Rzecznik Praw Obywatelskich, Prezes NIK, a także dyplomaci (immunitet dyplomatyczny) i urzędnicy konsularni (immunitet konsularny).