Norma, Zdrowie Psychiczne i Zaburzenia¶
Norma w Psychologii 🧠¶
Norma jest konstruktem wyznaczającym wzorce typowych, przeciętnych i pożądanych społecznie zachowań oraz cech. Kluczowe jest zrozumienie jej różnych rodzajów, które pozwalają na wielowymiarową ocenę funkcjonowania jednostki.
Rodzaje Norm (według Heleny Sęk)¶
- Norma Statystyczna (Ilościowa):
- Definiuje normalność jako to, co jest najczęstsze w danej populacji.
- Opiera się na pomiarze ilościowym i wyznaczeniu przedziału, w którym mieści się większość osób.
- Przykład: Iloraz inteligencji (IQ). Norma statystyczna dla IQ mieści się w przedziale 85-110, ponieważ większość populacji osiąga wyniki w tych granicach.
- Norma Społeczno-Kulturowa:
- Odnosi się do wzorców zachowań, zasad i wartości akceptowanych w określonej grupie społecznej lub kulturze.
- Normy te są płynne i mogą się różnić w zależności od społeczeństwa, jego otwartości oraz tradycji. Zachowanie uznawane za normalne w jednej kulturze może być postrzegane jako dewiacyjne w innej.
- Norma Kliniczna (Teoretyczna):
- Wyznaczana jest przez teorie naukowe, np. w ramach różnych nurtów psychologicznych (psychoanaliza, psychologia poznawczo-behawioralna).
- Teorie te opisują model zdrowego, pożądanego funkcjonowania, a odchylenia od tego modelu mogą być interpretowane jako patologiczne.
Zdrowie Psychiczne a Psychopatologia¶
Definicja Zdrowia Psychicznego¶
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zdrowie to nie tylko brak choroby, ale pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a także zdolność do rozwoju i samorealizacji. Jest to stan pozytywny, a nie jedynie negacja choroby.
Kryteria Psychopatologii (według Martina Seligmana)¶
Psychopatologia to stan odbiegający od normy, który można zidentyfikować za pomocą siedmiu kluczowych kryteriów. Kryteria te są często wykorzystywane w diagnostyce, np. w opiniach psychologicznych dla sądu w celu oceny poczytalności sprawcy.
- Cierpienie: Objawy powodują u jednostki ból psychiczny, utrapienie i dyskomfort (np. głęboki smutek w depresji).
- Nieprzystosowanie: Zachowanie utrudnia lub uniemożliwia realizację celów życiowych, zawodowych i społecznych.
- Irracjonalność: Myślenie i zachowanie są nielogiczne i niezrozumiałe dla obserwatorów.
- Nieprzewidywalność i Brak Kontroli: Jednostka traci kontrolę nad swoimi reakcjami, które stają się chaotyczne i nieprzewidywalne.
- Rzadkość i Niekonwencjonalność: Zachowanie jest statystycznie rzadkie i odbiega od powszechnie akceptowanych standardów (uwaga: niektóre zaburzenia, np. depresja, stają się coraz częstsze).
- Dyskomfort Obserwatora: Zachowanie jednostki wywołuje u innych niepokój, zażenowanie lub lęk.
- Naruszenie Norm: Zachowanie łamie powszechnie przyjęte normy społeczne, moralne lub prawne.
Zaburzenia Osobowości 🎭¶
Zaburzenia osobowości to głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce myślenia, odczuwania i zachowania, które znacząco odbiegają od norm kulturowych i prowadzą do cierpienia oraz trudności w funkcjonowaniu. Dotykają około 12% populacji ogólnej i aż 50% pacjentów psychiatrycznych.
Klasyfikacje i Kryteria Diagnostyczne (ICD-11 / DSM-5)¶
Do diagnozy zaburzeń osobowości wykorzystuje się międzynarodowe klasyfikacje chorób:
- ICD-11: Klasyfikacja europejska (Światowa Organizacja Zdrowia).
- DSM-5: Klasyfikacja amerykańska (Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne).
Główne kryteria diagnostyczne (ICD-11):
- Trudności w funkcjonowaniu psychicznym (w odniesieniu do siebie i w relacjach).
- Problemy ujawniają się w sferze myślenia, emocji i zachowania.
- Zmiany są trwałe (utrzymują się minimum 2 lata).
- Wzorce są nieprzystosowawcze i pojawiają się w wielu sytuacjach.
- Nie wynikają z innych chorób, substancji psychoaktywnych czy kryzysów życiowych.
- Są źródłem osobistego dyskomfortu i dezorganizują życie.
Podejście Dymensjonalne do Zaburzeń Osobowości¶
Współczesna psychologia odchodzi od podejścia kategorialnego (jesteś chory/zdrowy) na rzecz podejścia dymensjonalnego. Zakłada ono, że zaburzenie osobowości to skrajne nasilenie normalnych cech osobowości. Różnica między normą a patologią jest ilościowa, a nie jakościowa.
Pięć kluczowych domen cech nieadaptacyjnych:
- Negatywny afekt: Tendencja do doświadczania negatywnych emocji (smutek, gniew), niska samoocena.
- Izolacja: Wycofanie społeczne, unikanie bliskości i intymności.
- Dyssocjalność: Egocentryzm, lekceważenie norm i praw innych, wrogość, brak empatii.
- Rozhamowanie: Impulsywność, lekkomyślność, działanie "tu i teraz" bez planowania i przewidywania konsekwencji.
- Anankastyczność: Perfekcjonizm, sztywność w myśleniu i działaniu, nadmierna koncentracja na zasadach.
Typy zaburzeń osobowości (DSM-5)¶
- Paranoidalne
- Schizoidalne
- Schizotypowe
- Antyspołeczne (najczęstsze u sprawców przestępstw)
- Z pogranicza (borderline)
- Histrioniczne
- Narcystyczne
- Unikające
- Zależne
- Obsesyjno-kompulsywne
Zaburzenia Zachowania i Adaptacyjne¶
Zaburzenia Zachowania¶
Są to powtarzające się i utrwalone wzorce zachowań antyspołecznych, destrukcyjnych i buntowniczych, które naruszają prawa innych oraz normy społeczne i prawne.
Przykłady:
- Agresja fizyczna (bójki, pobicia).
- Niszczenie mienia (wandalizm, podpalenia).
- Kradzieże i oszustwa.
- Ucieczki z domu, wagary.
- Nadużywanie substancji psychoaktywnych (zwłaszcza u nieletnich).
Triada McDonalda 🚨 Zidentyfikowany w 1963 roku zestaw trzech zachowań w dzieciństwie, który jest silnym predyktorem późniejszej, poważnej przestępczości (zwłaszcza seryjnych zabójstw):
- Znęcanie się nad zwierzętami.
- Podpalenia (fascynacja ogniem).
- Moczenie nocne (po 5. roku życia).
Zaburzenia Adaptacyjne¶
To reakcja na silny, zidentyfikowany stresor (np. wypadek, napaść, śmierć bliskiej osoby, udział w działaniach wojennych).
- Objawy pojawiają się do miesiąca po wydarzeniu i jeśli utrzymują się dłużej, mogą wskazywać na zaburzenie.
- Charakteryzują się zamartwianiem się, nawracającymi myślami o traumie (ruminacje) oraz trudnościami w codziennym funkcjonowaniu.
- Szczególną postacią jest PTSD (zespół stresu pourazowego), który ma specyficzny zestaw objawów związanych z ponownym przeżywaniem traumy.
Studium Przypadku: Kajetan Poznański 🔪¶
Sprawa Kajetana Poznańskiego, który w 2016 roku w brutalny sposób zamordował młodą kobietę, stanowi przykład złożoności diagnostycznej i jej implikacji prawnych.
- Motywacja: Zbrodnia była zaplanowana i nie miała motywu osobistego. Sprawca twierdził, że chciał "pozbyć się słabości", jaką było przekonanie, że życie ludzkie jest cenniejsze niż życie zwierzęcia (np. komara).
- Dylemat Diagnostyczny: Biegli mieli trudność z jednoznaczną oceną stanu psychicznego sprawcy.
- Opcja 1: Schizofrenia (choroba psychiczna). Taka diagnoza mogłaby prowadzić do orzeczenia niepoczytalności, co oznaczałoby uniewinnienie i umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym z możliwością wyjścia po wyleczeniu.
- Opcja 2: Głębokie zaburzenie osobowości (z cechami schizotypowymi, narcystycznymi i obsesyjno-kompulsywnymi). W tym przypadku sprawca jest uznawany za odpowiedzialnego za swoje czyny.
- Pojęcie Poczytalności: Kluczowa dla sądu kwestia, czy sprawca w chwili czynu rozumiał jego znaczenie i był w stanie pokierować swoim postępowaniem.
- Ostateczne Orzeczenie: Sąd, opierając się na opiniach biegłych, orzekł znaczne ograniczenie poczytalności. Kajetan Poznański został skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności, którą odbywa w systemie terapeutycznym w zakładzie karnym.
Cechy funkcjonowania sprawcy:
- Wysoki intelekt, osoba wykształcona.
- Od dzieciństwa postrzegany jako "dziwny", wycofany społecznie.
- Chłód emocjonalny, zerwanie kontaktów z rodziną.
- Stawianie sobie ekstremalnych wymagań, testowanie granic wytrzymałości organizmu.
- Radykalizacja poglądów i postępująca utrata kontaktu z rzeczywistością.