Psychologia Kryminalistyczna: Wiarygodność Zeznań i Przesłuchanie Podejrzanych¶

I. Problem Wiarygodności Zeznań¶

Wiarygodność zeznań stanowi jedno z najtrudniejszych zagadnień psychologii sądowej. Zeznania świadków, pokrzywdzonych i podejrzanych są najczęstszym dowodem osobowym, ale jednocześnie źródłem najbardziej podatnym na błędy poznawcze, zniekształcenia pamięci i wpływ emocji.

1. Rozróżnienie pojęć: Prawdziwość a Wiarygodność¶

W języku potocznym pojęcia te są używane zamiennie, jednak w psychologii i prawie mają odmienne znaczenie:

Pojęcie	Definicja	Kluczowa cecha
Prawdziwość	Zgodność wypowiedzi z rzeczywistym stanem rzeczy (aspekt materialny).	Obiektywny fakt.
Wiarygodność	Subiektywna ocena, czy relacja jest szczera, logiczna, spójna i psychologicznie możliwa.	Ocena psychologiczna prawdopodobieństwa.

Wnioski praktyczne: * Świadek może być prawdomówny (szczery), ale niewiarygodny (np. przez błędy percepcji). * Świadek może kłamać, tworząc logiczną i spójną (pozornie wiarygodną) historię. * Celem organów ścigania nie jest tylko wykrycie kłamstwa, ale ocena psychologicznego prawdopodobieństwa zgodności relacji z rzeczywistością.

2. Pamięć jako proces rekonstruktywny¶

Ludzkie wspomnienia nie są kopią przeszłości (jak nagranie wideo), lecz jej rekonstrukcją. Proces ten podlega wpływom: * Sugestii. * Stresu. * Oczekiwań społecznych. * Motywacji i emocji.

3. Czynniki wpływające na wiarygodność zeznań¶

Czynniki poznawcze:
- Percepcja i uwaga: Selektywność uwagi powoduje pomijanie lub mylenie szczegółów.
- Rekonstrukcja pamięci: Uzupełnianie luk wyobraźnią lub logicznymi domysłami.
- Efekt dezinformacji: Wplatanie nowych informacji (z mediów, rozmów) do własnych wspomnień (badania Elisabeth Loftus).
- Upływ czasu: Im dłuższy czas od zdarzenia, tym większe zatarcie śladów pamięciowych.
Czynniki emocjonalne:
- Poziom stresu: Umiarkowany stres sprzyja zapamiętywaniu, zbyt silny je zaburza.
- Emocje negatywne: Lęk, wstyd, poczucie winy mogą blokować wypowiedzi.
- Relacje emocjonalne: Stosunek do sprawcy lub ofiary wpływa na interpretację faktów.
Czynniki społeczne i sytuacyjne:
- Presja społeczna i konformizm: Dopasowanie zeznań do wersji innych osób.
- Wpływ przesłuchującego: Uległość świadka wobec autorytetu.
- Warunki przesłuchania: Oświetlenie, pora dnia, zmęczenie, styl komunikacji śledczego.

II. Metody Analizy i Kryteria Oceny Wiarygodności¶

Ocena wiarygodności nie może opierać się na intuicji ("patrzy w bok więc kłamie"), lecz na analizie strukturalnej i kontekstowej.

1. Poziomy oceny wiarygodności¶

Wiarygodność osoby: Czy świadek jest zdolny poznawczo i emocjonalnie do relacjonowania zdarzeń?
Wiarygodność wypowiedzi: Analiza treści pod kątem logiki, spójności i detali.
Wiarygodność sytuacyjna: Zgodność relacji z innymi dowodami i realiami zdarzeń.

2. Szczegółowe kryteria wiarygodności¶

A. Kryteria poznawcze¶

Spójność logiczna: Ciąg przyczynowo-skutkowy.
Zgodność z prawami psychologii pamięci: Relacja powinna zawierać zarówno szczegóły, jak i naturalne luki. Idealna dokładność jest podejrzana.
Bogactwo detali zmysłowych: Opis zapachów, kolorów, dźwięków, wrażeń fizycznych.
Chronologia: Zachowanie ogólnej kolejności zdarzeń.

B. Kryteria emocjonalne¶

Spontaniczność emocji: Reakcje adekwatne do treści (pauzy, zawahania, wzruszenie).
Zgodność emocji z treścią: Np. lęk przy opisie ataku.
Brak teatralności: Przesadna ekspresja lub całkowita obojętność mogą świadczyć o kontroli lub dysocjacji.

C. Kryteria językowe¶

Styl spontaniczny: Zmienność tempa, wahania ("chyba", "wydaje mi się").
Samokorekty: Nieintencjonalne poprawianie własnych błędów (cecha autentyczności).
Struktura: Zróżnicowana długość zdań, unikanie wyuczonych formułek ("na 100% tak było").

D. Kryteria kontekstowe¶

Zbieżność z materiałem dowodowym.
Brak motywacji do kłamstwa (zemsta, korzyść, strach).

3. Narzędzia diagnostyczne (Modele oceny)¶

Psychologowie wykorzystują sformalizowane metody analizy treści: * CBCA (Criteria Based Content Analysis): Analiza 19 kryteriów (m.in. osadzenie w kontekście, opisy interakcji, nietypowe szczegóły). Im więcej kryteriów spełnionych, tym wyższa wiarygodność. * SVA (Statement Validity Assessment): Szerszy system, obejmujący analizę CBCA, charakterystykę psychologiczną świadka i weryfikację kontekstową. * RM (Reality Monitoring): Teoria zakładająca, że wspomnienia prawdziwe mają więcej detali sensorycznych i czasoprzestrzennych, a fałszywe są bardziej schematyczne i operują na procesach poznawczych ("pomyślałem, że").

4. Cechy zeznań autentycznych vs. nieautentycznych¶

Cecha	Zeznania autentyczne	Zeznania nieautentyczne / Kłamstwo
Tempo	Spontaniczne, zmienne, zawahana.	Kontrolowane, równe, pauzy na "wymyślanie".
Treść	Drobne nieścisłości, luki w pamięci, samokorekty.	Nadmierna spójność, sztywność, brak luk.
Szczegóły	Bogactwo sensoryczne (zapach, dźwięk).	Ubóstwo sensoryczne, uogólnienia, schematy.
Emocje	Naturalne, adekwatne do wspomnień.	Brak emocji, "zimna relacja" lub teatralność.
Język	Naturalny język świadka.	Nadmierna kontrola językowa, oficjalne zwroty.

5. Techniki identyfikacji fałszywych zeznań¶

Zamiast agresywnej konfrontacji, stosuje się strategie ujawniające obciążenie poznawcze kłamcy: * Pytania o szczegóły sensoryczne: Trudne do wymyślenia na poczekaniu (np. "jaki był zapach w pokoju?"). * Zmiana kolejności relacji: Prośba o opowiedzenie zdarzenia od końca (kłamca gubi się w wyuczonej sekwencji). * Zmiana perspektywy: "Jak to widziała osoba stojąca przy oknie?". * Delikatna konfrontacja: Umożliwienie skorygowania błędów bez ataku.

III. Przesłuchanie Podejrzanego¶

Przesłuchanie podejrzanego różni się od przesłuchania świadka występowaniem silnych mechanizmów obronnych, lęku przed karą i konfliktem interesów.

1. Cele przesłuchania¶

Cel poznawczy: Rekonstrukcja zdarzenia, motywów, roli uczestników.
Cel weryfikacyjny: Konfrontacja wersji podejrzanego z dowodami.
Cel psychologiczno-profilujący: Poznanie osobowości sprawcy w celu prognozowania zachowań (współpraca vs agresja).
Funkcja wychowawcza: Skłonienie do refleksji, skruchy.

2. Mechanizmy obronne podejrzanych¶

Racjonalizacja: Tłumaczenie czynu okolicznościami ("nie miałem wyjścia").
Projekcja: Przerzucanie winy na ofiarę lub inne osoby ("on mnie sprowokował").
Minimalizacja winy: Umniejszanie znaczenia czynu ("to tylko pożyczka", "nic się nie stało").
Wyparcie: Odcięcie emocjonalne, chłodny dystans do zdarzenia.

3. Etapy przesłuchania (w tym Model PEACE)¶

Model PEACE (opracowany w Wielkiej Brytanii) jest nowoczesnym standardem etycznego przesłuchania: 1. P (Preparation): Analiza akt, profilowanie podejrzanego, planowanie strategii. 2. E (Engage & Explain): Budowanie relacji, wyjaśnienie praw i procedury, "rozmowa wstępna" (o życiu, pracy) w celu obniżenia napięcia. 3. A (Account): Swobodna relacja podejrzanego (bez przerywania), a następnie doprecyzowanie i konfrontacja (ujawnianie sprzeczności). 4. C (Closure): Podsumowanie, zapewnienie, że wszystko zostało omówione, informacja o dalszych krokach. 5. E (Evaluation): Analiza skuteczności przesłuchania i materiału dowodowego.

4. Taktyki przesłuchania¶

Wybór taktyki zależy od osobowości podejrzanego i rodzaju sprawy: * Taktyka informacyjna: Stopniowe ujawnianie dowodów i obserwacja reakcji. * Taktyka konfrontacyjna: Używana przy mocnych dowodach. Logiczne punktowanie sprzeczności (bez agresji). * Taktyka empatyczna: Budowanie zrozumienia ("wiem, że to było trudne"). Skuteczna przy przestępstwach w afekcie lub na tle emocjonalnym (nie zadziała przy psychopatycznych sprawcach lub czynach społecznie nieakceptowalnych, np. morderstwo dziecka). * Taktyka poznawcza: Wspieranie pamięci, powrót do kontekstu zdarzenia (dla osób chcących współpracować).

5. Rodzaje zadawanych pytań¶

Sposób zadawania pytań determinuje jakość odpowiedzi:

Pytania otwarte (ZALECANE): "Proszę opowiedzieć...", zachęcają do swobodnej narracji, ujawniają schematy myślowe.
Pytania uściślające: Doprecyzowanie detali ("O której to było?", "Jak był ubrany?").
Pytania zamknięte: Tylko do potwierdzenia faktów (Tak/Nie).
Pytania kontrolne: Weryfikacja spójności (pytanie o to samo w innej formie po czasie).
Pytania konfrontacyjne: Wskazywanie na sprzeczności z dowodami.

UWAGA! Pytania sugerujące są kategorycznie ZAKAZANE. Pytanie typu "Dlaczego uderzył pan ofiarę?" (gdy wina nie jest udowodniona) jest błędem w sztuce, nieetyczne i może podważyć wartość dowodową zeznań.

6. Rola psychologa i etyka¶

Psycholog nie jest "wykrywaczem kłamstw", lecz biegłym oceniającym procesy poznawcze i emocjonalne.
Kluczowe kompetencje przesłuchującego to: cierpliwość, aktywne słuchanie, kontrola emocji, empatia bez utraty obiektywizmu.
Atmosfera empatii i neutralności zwiększa szansę na uzyskanie prawdy bardziej niż zastraszanie.
Przesłuchanie musi być wolne od przymusu psychicznego i fizycznego.