Formowanie się Materiału Zeznaniowego: Proces Psychologiczny¶

Proces składania zeznań jest złożonym zjawiskiem psychologicznym, a nie pasywnym odtwarzaniem faktów. Treść protokołu przesłuchania jest efektem szeregu procesów poznawczych, emocjonalnych i społecznych. Zeznanie nie jest "nagraniem" ani wierną kopią rzeczywistości, lecz jej subiektywną rekonstrukcją. Pamięć ludzka aktywnie selekcjonuje, upraszcza i uzupełnia luki informacyjne.

Jakość zeznań zależy od trzech składowych:

Tego, co zostało zauważone (percepcja).
Tego, co zostało zapamiętane (utrwalenie).
Tego, co zostało opowiedziane (odtwarzanie).

Psychologia kryminalistyczna dzieli ten proces na trzy fundamentalne etapy, z których każdy jest podatny na błędy i deformacje.

Etap I: Percepcja (Spostrzeganie) Zdarzenia¶

Percepcja jest pierwszym, podstawowym etapem, polegającym na odbiorze bodźców zmysłowych i ich interpretacji przez układ nerwowy.

Charakterystyka Percepcji¶

Proces aktywny: Człowiek aktywnie konstruuje obraz rzeczywistości, filtrując go przez własne schematy poznawcze, wcześniejsze doświadczenia i aktualne emocje.
Ograniczona uwaga: Uwaga świadka jest z natury ograniczona i selektywna. W sytuacjach nagłych, dynamicznych lub niebezpiecznych następuje zawężenie pola uwagi – obserwator skupia się na bodźcach centralnych (np. sprawca, broń, źródło hałasu), ignorując elementy poboczne (np. szczegóły otoczenia, ubiór).

Kluczowe Czynniki Wpływające na Percepcję¶

Stres:
- Umiarkowany stres: Może poprawić spostrzegawczość.
- Silny stres: Prowadzi do dezorganizacji uwagi. Świadkowie mogą pamiętać ogólny przebieg zdarzenia, ale tracą zdolność do rejestrowania konkretnych szczegółów.
Efekt broni (Weapon Focus Effect):
- Jest to specyficzny przejaw zawężenia uwagi.
- Koncentracja wzroku i uwagi na niebezpiecznym obiekcie (np. nożu, pistolecie) znacząco pogarsza zdolność do zapamiętania i późniejszego rozpoznania twarzy napastnika oraz szczegółów jego ubioru.
Czynniki środowiskowe: Oświetlenie, hałas, odległość od zdarzenia, kąt obserwacji.
Czynniki indywidualne: Wiek, zmęczenie, wady wzroku lub słuchu.
Iluzja pełnej percepcji: Wielu świadków jest przekonanych, że widziało i zarejestrowało wszystko, mimo że faktycznie zarejestrowali tylko niewielką część dostępnych bodźców.

Etap II: Utrwalanie i Przechowywanie (Pamięć)¶

Informacje zarejestrowane w procesie percepcji trafiają do pamięci krótkotrwałej, a następnie (w zależności od ich znaczenia i ładunku emocjonalnego) są przenoszone do pamięci długotrwałej.

Charakterystyka Pamięci¶

Pamięć rekonstrukcyjna: Pamięć ludzka nie działa jak dysk twardy. Przechowuje raczej ogólne schematy zdarzeń niż precyzyjne, niezmienne detale. Podczas przypominania, te schematy są uzupełniane i modyfikowane.
Upływ czasu: Wspomnienia ulegają naturalnemu zniekształceniu. Ma to charakter:
- Biologiczny: Zanikanie śladów pamięciowych w mózgu.
- Psychologiczny: Modyfikacja treści przez późniejsze doświadczenia.
- Badania wskazują, że już po tygodniu szczegóły relacji mogą różnić się nawet o 50% w stosunku do pierwotnego zapisu.
Emocje:
- Silne emocje (zarówno pozytywne, jak i negatywne) generalnie wzmacniają utrwalenie wspomnień (tzw. pamięć fleszowa).
- Jednak nadmiar emocji lub trauma może prowadzić do selektywnego zapamiętywania lub pamięci traumatycznej, która charakteryzuje się fragmentarycznością, brakiem chronologii i występowaniem luk pamięciowych.

Efekt Dezinformacji¶

Jest to jedno z najistotniejszych zjawisk zniekształcających pamięć.

Definicja: Nowe informacje otrzymane po zdarzeniu mogą nieodwracalnie zmienić lub nadpisać pierwotne wspomnienie.
Źródła dezinformacji:
- Rozmowy z innymi świadkami.
- Doniesienia medialne.
- Pytania sugerujące zadawane przez funkcjonariuszy.
Przykład: Pytanie "Jak szybko jechał czerwony samochód?" może zasugerować świadkowi kolor pojazdu. Świadek może później autentycznie "pamiętać" czerwony samochód, nawet jeśli w rzeczywistości był on niebieski.

Etap III: Odtwarzanie (Relacjonowanie) Informacji¶

Jest to proces przypominania i werbalizowania zapamiętanych treści. Uznawany jest za moment najbardziej wrażliwy na zniekształcenia. Wspomnienie jest ponownie aktywnie rekonstruowane w oparciu o wiedzę, emocje i kontekst sytuacji przesłuchania.

Czynniki Wpływające na Odtwarzanie¶

Sposób zadawania pytań:
- Pytania sugerujące: (np. "Czy sprawca miał czarną kurtkę?") narzucają odpowiedź i mogą prowadzić do błędów.
- Pytania otwarte: (np. "Jak był ubrany sprawca?") aktywizują pamięć świadka i umożliwiają mu samodzielną rekonstrukcję zdarzenia. Są znacznie bardziej wartościowe.
Rola kontekstu: Przypominanie jest znacznie łatwiejsze i dokładniejsze, gdy odtworzony zostanie kontekst (fizyczny i emocjonalny) towarzyszący zdarzeniu.
Komunikacja niewerbalna:
- Gesty, ton głosu, kontakt wzrokowy czy tempo mowy świadka są istotne.
- Ważna uwaga: Nie są one jednoznacznym wskaźnikiem kłamstwa. Zmiana tonu głosu lub unikanie kontaktu wzrokowego może równie dobrze wynikać ze stresu, lęku, wstydu lub wysiłku związanego z próbą przypomnienia sobie trudnego zdarzenia.

Technika: Wywiad Poznawczy (Cognitive Interview)¶

Jest to naukowo opracowana metoda przesłuchania, mająca na celu maksymalizację ilości poprawnych informacji przy jednoczesnej minimalizacji ryzyka sugestii. Badania wskazują, że zwiększa ilość poprawnych informacji o 30-40% w porównaniu do tradycyjnych przesłuchań. Kluczowe elementy tej techniki:

Odtworzenie kontekstu: Zachęcenie świadka do mentalnego powrotu na miejsce zdarzenia (kontekst fizyczny i emocjonalny).
Relacjonowanie z różnych perspektyw.
Relacjonowanie w odwróconej kolejności chronologicznej (np. od końca do początku).
Unikanie przerywania i oceniania wypowiedzi.

Inne Czynniki Zewnętrzne Wpływające na Zeznania¶

Presja społeczna i konformizm:
- Rozmowy między świadkami tuż po zdarzeniu prowadzą do zjawiska konwergencji relacji – ich wersje zaczynają się wzajemnie upodabniać.
- Pod wpływem opinii grupy jednostka może nieświadomie (lub świadomie) zmienić swoje wspomnienia, aby dostosować je do wersji większości.
Zjawisko autorytetu:
- Ludzie są skłonni modyfikować swoje zachowanie i wypowiedzi pod wpływem osób o wyższym statusie (np. funkcjonariusza policji).
- Może to prowadzić do sytuacji, w której świadek mówi to, co jego zdaniem przesłuchujący chce usłyszeć, a nie to, co faktycznie pamięta.
Różnice językowe i kulturowe:
- Mogą wpływać na sposób opowiadania (np. skłonność do uogólnień vs. nadmierna szczegółowość). Analiza zeznań musi uwzględniać tło kulturowe, poziom edukacji i doświadczenia komunikacyjne świadka.

Rodzaje Błędów i Deformacji w Zeznaniach¶

Zniekształcenia w zeznaniach mogą wynikać z różnych źródeł:

Błąd percepcyjny: Niewłaściwe postrzeganie zdarzenia (np. błędna identyfikacja sprawcy z powodu słabego oświetlenia).
Błąd pamięciowy: Naturalne zatarcie lub modyfikacja wspomnień (np. efekt dezinformacji).
Błąd językowy: Niewłaściwe użycie słów, które zmienia sens wypowiedzi.
Błędy emocjonalne: Deformacje wynikające z silnego lęku, poczucia winy lub sympatii do którejś ze stron.
Błędy motywacyjne: Świadome lub nieświadome manipulowanie informacjami w celu osiągnięcia określonych korzyści.

Podsumowanie i Znaczenie Praktyczne¶

Zrozumienie złożoności procesu formowania się zeznań ma kluczowe znaczenie dla praktyki śledczej. Świadek nie jest biernym rejestratorem faktów, lecz aktywnym interpretatorem rzeczywistości. Z tego powodu jego relacja jest zawsze subiektywna, nawet jeśli jest szczera.

Profesjonalne przesłuchanie musi respektować ograniczenia ludzkiej pamięci i emocji. Najważniejszą umiejętnością dla psychologa sądowego i przesłuchującego jest odróżnienie niezamierzonych błędów poznawczych od świadomego kłamstwa oraz stworzenie warunków sprzyjających zeznaniom.