Typologia świadków i uwarunkowania psychologiczne ich zeznań¶

Rola świadka i znaczenie typologii w psychologii kryminalistycznej¶

Świadek w procesie karnym nie jest jedynie biernym źródłem informacji, lecz aktywnym uczestnikiem procesu poznawczego i emocjonalnego, który rekonstruuje obraz zdarzenia. Zeznania, mimo subiektywnej natury, stanowią niezbędny element dowodowy.

Wartość zeznań zależy od wielu czynników:

Poznawczych (sposób postrzegania, zapamiętywania, odtwarzania).
Osobowościowych.
Sytuacyjnych.

Typologia świadków to systematyzacja uczestników procesu dowodowego, dokonywana na podstawie różnych kryteriów (np. sposób uzyskania informacji, relacja emocjonalna, motywacja, status prawny).

Cel praktyczny typologii: Ułatwienie organom procesowym i psychologom sądowym rozpoznania specyfiki świadka i dostosowania odpowiedniej taktyki przesłuchania.
Znaczenie diagnostyczne (psychologiczne): Pozwala przewidzieć możliwe zniekształcenia (poznawcze, emocjonalne, motywacyjne) oraz ocenić stopień podatności na sugestie.

Kryteria klasyfikacji świadków¶

Podstawowe podziały świadków stosowane w psychologii kryminalistycznej.

Ze względu na źródło informacji¶

Świadek bezpośredni (naoczny): Osoba, która osobiście obserwowała zdarzenie zmysłami (wzrok, słuch, dotyk).
Świadek pośredni (ze słyszenia): Osoba, która nie była obecna przy zdarzeniu, lecz zna jego przebieg z relacji innych osób.
Świadek domniemany: Posiada wiedzę o okolicznościach pośrednich, np. dotyczących zachowania sprawcy przed lub po zdarzeniu.

Ze względu na stosunek emocjonalny do zdarzenia¶

Świadek obojętny: Niezangażowany emocjonalnie w sprawę, co sprzyja obiektywizmowi.
Świadek zainteresowany: Emocjonalnie lub materialnie związany ze sprawą (np. pokrzywdzony, członek rodziny, współsprawca).
Świadek wrogi: Negatywnie nastawiony do jednej ze stron procesowych (oskarżonego lub ofiary), co może prowadzić do tendencyjności.

Ze względu na status społeczny i funkcję w zdarzeniu¶

Świadek przypadkowy: Osoba, która przypadkowo znalazła się w miejscu zdarzenia.
Świadek profesjonalny: Funkcjonariusz (policjant), ratownik, lekarz; osoba z przygotowaniem zawodowym do obserwacji i raportowania faktów.
Świadek współdziałający: Osoba, która brała udział w zdarzeniu (np. w roli pomocnika), lecz nie została oskarżona.

Ze względu na wiek i zdolności poznawcze¶

Świadek dorosły: Z reguły stabilny emocjonalnie, świadomy odpowiedzialności.
Świadek dziecko: Wymaga szczególnej taktyki przesłuchania; jego pamięć oraz zdolności logicznej narracji są ograniczone.
Świadek starszy (senior): Często doświadczony, ale narażony na błędy pamięci i spowolnienie procesów poznawczych.

Charakterystyka psychologiczna wybranych typów świadków¶

Świadek bezpośredni (naoczny)¶

Uznawany za najcenniejsze źródło informacji, jest jednocześnie najbardziej podatny na błędy percepcji i pamięci.

Warunki percepcji: Zdarzenia przestępcze przebiegają zwykle w warunkach nagłego stresu, zagrożenia i dezorganizacji emocjonalnej.
Koncentracja uwagi: Uwaga świadka skupia się na elementach kluczowych dla bezpieczeństwa (źródło zagrożenia, np. broń, droga ucieczki).
Zniekształcenia: Powoduje to zniekształcenie tła sytuacji (np. ubioru, liczby uczestników, oświetlenia, koloru pojazdu).
Rekonstrukcja zdarzenia: Świadkowie często nieświadomie wypełniają luki pamięciowe logicznymi domysłami.
Iluzja pewności pamięciowej: Zjawisko, w którym im bardziej świadek jest przekonany o dokładności swoich wspomnień, tym częściej może się mylić.

Świadek pośredni (ze słyszenia)¶

Z prawnego punktu widzenia jego zeznania mają mniejszą wartość dowodową, ale bywają pomocne w konstruowaniu hipotez śledczych.

Zniekształcenia transmisyjne: Relacja jest szczególnie narażona na ten typ zniekształceń. Przypomina to "głuchy telefon" – każda kolejna osoba przekazująca informację zmienia jej treść, dodaje elementy emocjonalne, oceny lub nadinterpretacje.
Nadawanie sensu: Ludzie mają tendencję do nadawania informacjom sensu, nawet kosztem ich dokładności.
Cel przesłuchania: Odróżnienie, które fragmenty relacji są rzeczywistymi cytatami, a które komentarzami świadka.

Świadkowie zaangażowani emocjonalnie¶

Są to osoby związane z ofiarą lub sprawcą (np. rodzina, przyjaciele, współpracownicy).

Mechanizm obronny: Często podświadomie zniekształcają informacje, aby chronić wizerunek osoby, z którą się utożsamiają.
Przejawy:
- Minimalizowanie odpowiedzialności sprawcy ("on nie chciał", "to był wypadek").
- Usprawiedliwianie działań.
- Unikanie podawania obciążających faktów.
- Kłamstwo z pobudek lojalnościowych.
Redukcja dysonansu poznawczego: Często nie jest to świadome kłamstwo, lecz reinterpretacja faktów, aby zmniejszyć konflikt wewnętrzny (dysonans) między pozytywnym obrazem bliskiej osoby a jej przestępczym zachowaniem.
Pokrzywdzeni (ofiary): Emocje mogą działać odwrotnie, powodując wyolbrzymianie agresji sprawcy. U ofiar przemocy obserwuje się fragmentację pamięci – wspomnienia są niepełne, chaotyczne i pozbawione chronologii.

Świadek profesjonalny a świadek przypadkowy¶

Świadek profesjonalny (policjant, lekarz): Posiada większe kompetencje w zakresie obserwacji, ale jednocześnie interpretuje zdarzenia przez pryzmat specyficznych schematów zawodowych (np. policjant skupi się na procedurach, lekarz na aspektach medycznych), co może ograniczać obiektywizm.
Świadek przypadkowy: Znalazł się na miejscu bez przygotowania. Jego relacje są często bardziej spontaniczne, choć mniej precyzyjne. Mogą jednak zawierać szczegóły pominięte przez innych (był mniej obciążony oczekiwaniami).

Świadek dziecko¶

Rozwój poznawczy i emocjonalny dziecka różni się od dorosłego.

Pamięć: Jest bardziej obrazowa i emocjonalna, a mniej logiczna.
Fakt a fantazja: Dzieci mogą mieć trudności z odróżnieniem faktu od wyobrażenia lub fantazji na temat zdarzenia.
Szczerość: Dziecko rzadziej kłamie z premedytacją. Jego relacje bywają szczere, jeśli przesłuchanie odbywa się w przyjaznych warunkach.
Taktyka przesłuchania: Absolutnie nie wolno stosować pytań zamkniętych ani sugerujących.
Zalecany model: Protokół NICHD (National Institute of Child Health and Human Development), który opiera się na swobodnej narracji dziecka, wspieranej jedynie pytaniami otwartymi.

Świadek senior (osoba starsza)¶

W tym przypadku mogą występować osłabione procesy poznawcze.

Ograniczenia: Trudności z pamięcią świeżą i koncentracją; problemy z precyzyjnym określeniem czasu, kolejności zdarzeń czy liczby uczestników.
Zalety: Często charakteryzują się wysoką motywacją moralną do mówienia prawdy i poczuciem obowiązku.
Wymagania: Przesłuchanie wymaga cierpliwości, spokojnego prowadzenia rozmowy i unikania zbyt długich sekwencji pytań.

Główne uwarunkowania relacji świadka¶

Zeznanie jest wypadkową trzech kategorii czynników, które wzajemnie na siebie oddziałują:

Czynniki poznawcze: Dotyczą sposobu percepcji, zapamiętywania i przypominania sobie informacji.
Czynniki emocjonalne: Związane z przeżyciami świadka w trakcie zdarzenia oraz podczas składania zeznań.
Czynniki motywacyjne: Wynikają z interesów osobistych, przekonań moralnych czy presji społecznej.

Przykład interakcji: Wysoki poziom stresu (czynnik emocjonalny) może ograniczać pole uwagi (czynnik poznawczy) i jednocześnie wzmacniać potrzebę obrony własnego wizerunku (czynnik motywacyjny).

Wpływ warunków zewnętrznych (przesłuchania)¶

Relacja świadka zależy również od warunków sytuacyjnych samego przesłuchania.

Atmosfera i postawa: Ton głosu, mimika i gesty przesłuchującego mają istotny wpływ na poziom otwartości świadka.
Błędy w postawie:
- Zbyt surowa: Może wywołać lęk i wycofanie.
- Zbyt familijna/infantylna: Może obniżyć poczucie powagi sytuacji.

Wnioski i znaczenie praktyczne¶

Typologia świadków nie jest jedynie teoretyczną klasyfikacją, ale praktycznym narzędziem pracy śledczej i sądowej.

Zrozumienie różnic między typami świadków pozwala przewidywać potencjalne błędy poznawcze i emocjonalne.
Umożliwia to skuteczniejsze prowadzenie przesłuchań oraz bardziej precyzyjną ocenę wiarygodności zeznań.
Współczesna psychologia kryminalistyczna traktuje świadka jako złożony podmiot, a nie pasywne źródło dowodów. Znajomość tych uwarunkowań stanowi fundament pracy kryminologa i funkcjonariusza.