Rola i znaczenie świadka w procesie karnym z perspektywy psychologii kryminalistycznej¶

Znaczenie świadka w systemie dowodowym¶

Świadek, jako osoba obecna przy zdarzeniu przestępczym lub posiadająca wiedzę o jego okolicznościach, stanowi jedno z najstarszych i najczęściej wykorzystywanych źródeł dowodowych. Pomimo rozwoju nowoczesnych metod kryminalistycznych (jak analiza DNA czy rekonstrukcje 3D), zeznania świadków wciąż pozostają kluczowym źródłem informacji o faktach, motywach i przebiegu przestępstwa.

Zeznanie świadka jest dowodem osobowym, w przeciwieństwie do dowodów rzeczowych, i dostarcza subiektywną relację słowną opartą na spostrzeżeniach.

Podstawowe funkcje zeznań świadka¶

Funkcja poznawcza: Umożliwia odtworzenie przebiegu zdarzeń, ustalenie osób zaangażowanych, motywów działania oraz skutków czynu.
Funkcja kontrolna: Służy do weryfikacji innych źródeł dowodowych, np. poprzez konfrontację z zeznaniami podejrzanego, nagraniami z monitoringu czy dowodami rzeczowymi.
Funkcja rekonstrukcji i interpretacji: Pomaga zrozumieć kontekst psychologiczny zdarzenia, w tym emocje, relacje między uczestnikami czy dynamikę konfliktu.

Rola społeczna i prawna¶

Świadek pełni również rolę społeczno-moralną, współuczestnicząc w procesie wymierzania sprawiedliwości. Prawo nakłada na świadków obowiązek stawiennictwa i mówienia prawdy, jednocześnie zapewniając im ochronę przed zastraszeniem.

Zeznania świadków bywają decydujące, zwłaszcza gdy brakuje dowodów materialnych. Dotyczy to szczególnie przestępstw takich jak:

Przestępstwa seksualne
Przemoc domowa
Korupcja i mobbing
Cyberprzestępczość

Definicja i postrzeganie świadka: Perspektywa prawna a psychologiczna¶

Postrzeganie roli świadka różni się znacząco w zależności od perspektywy.

Perspektywa prawna (wg Kodeksu Postępowania Karnego)¶

Definicja: Świadkiem jest osoba wezwana do złożenia zeznań, która posiada wiadomości mogące mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.
Obowiązki: Stawienie się na wezwanie i mówienie prawdy.
Prawo do odmowy zeznań: Przysługuje w szczególnych przypadkach, np. z uwagi na tajemnicę zawodową, bliskie pokrewieństwo z oskarżonym lub (w uproszczeniu) zagrożenie dla samego świadka.

Perspektywa psychologii sądowej¶

Ujęcie szersze: Świadkiem jest nie tylko bezpośredni uczestnik, ale także osoba posiadająca wiedzę pośrednią.
Status emocjonalny i poznawczy: Bycie świadkiem to nie tylko formalność prawna, ale także stan psychiczny.
Kluczowa koncepcja: Każde zeznanie jest z natury subiektywne. Jest warunkowane przez wcześniejsze doświadczenia, stan emocjonalny w chwili zdarzenia, relacje z uczestnikami oraz własne przekonania i uprzedzenia.
Psychologia nie traktuje subiektywizmu jako wady, lecz jako naturalny element ludzkiego poznania, który należy uwzględnić przy interpretacji relacji.

Psychologiczne procesy powstawania zeznań (Trzy fazy)¶

Zeznanie jest końcowym rezultatem trzech powiązanych ze sobą procesów poznawczych.

1. Percepcja (Spostrzeganie zdarzenia)¶

Proces ten w kontekście przestępstwa jest zazwyczaj:

Krótkotrwały i chaotyczny.
Obciążony silnym wzbudzeniem emocjonalnym (stresem).

Wysoki poziom stresu uruchamia reakcję "walcz lub uciekaj" (ang. fight or flight), która fizjologicznie zawęża pole uwagi. Świadek rejestruje głównie informacje związane z bezpośrednim zagrożeniem.

Efekt koncentracji na broni (ang. weapon focus effect): Zjawisko polegające na tym, że świadek skupia wzrok na niebezpiecznym narzędziu (np. nożu, pistolecie), jednocześnie pomijając inne elementy, takie jak twarz napastnika czy szczegóły otoczenia. Badania potwierdzają, że świadkowie zdarzenia z bronią gorzej zapamiętują twarz sprawcy.

2. Pamięć (Utrwalanie i zapamiętywanie)¶

Informacje są kodowane w pamięci krótkotrwałej, a następnie (jeśli proces przebiegnie pomyślnie) utrwalane w pamięci długotrwałej.

Znaczenie upływu czasu: Jest kluczowe. Już po 24 godzinach od zdarzenia szczegóły mogą ulec znacznemu zatarciu lub zniekształceniu.
Pamięć krótkotrwała: Informacje, które nie zostaną skonsolidowane (przeniesione do pamięci długotrwałej) – np. z powodu szoku lub krótkiego czasu ekspozycji – mogą zostać bezpowrotnie utracone w ciągu kilku sekund lub minut.
Źródła zniekształceń: Pamięć jest podatna na modyfikacje przez rozmowy z innymi świadkami, doniesienia medialne czy presję społeczną.

3. Odtwarzanie (Przypominanie)¶

Proces odtwarzania informacji podczas przesłuchania nie jest wiernym odtworzeniem nagrania wideo. Jest to aktywna rekonstrukcja wspomnień.

Uzupełnianie luk pamięciowych: Mózg naturalnie wypełnia brakujące elementy wspomnień domysłami, wyobrażeniami lub informacjami bazującymi na wcześniejszych doświadczeniach życiowych.
Efekt dezinformacji: Badania (m.in. Elizabeth Loftus) dowiodły, że nawet drobne sugestie zawarte w pytaniach przesłuchującego mogą trwale zmienić pamięć świadka.
- Przykład: Pytanie "Jak szybko jechał samochód, gdy się zderzył?" skutkuje podawaniem wyższej prędkości niż pytanie "Jak szybko jechał, gdy się dotknęły?".

Czynniki determinujące jakość i wiarygodność zeznań¶

Na dokładność relacji świadka wpływa pięć podstawowych grup czynników:

Czynniki poznawcze: Sprawność pamięci, poziom inteligencji, zdolność koncentracji uwagi.
Czynniki emocjonalne: Poziom stresu, strachu, poczucia zagrożenia; empatia (wobec ofiary lub sprawcy).
Czynniki osobowościowe: Skłonność do fantazjowania, neurotyczność, podatność na sugestie.
Czynniki sytuacyjne (warunki zdarzenia): Czas ekspozycji (jak długo świadek obserwował zdarzenie), odległość od zdarzenia, warunki oświetleniowe, pogoda, liczba uczestników.
Czynniki społeczne: Nacisk grupy, chęć dopasowania się do wersji większości, obawa przed oceną.

Motywacja świadka również ma znaczenie. Deformacja zeznań może wynikać ze złej woli (np. chęć ochrony kogoś), ale równie często jest efektem nieświadomego działania procesów pamięciowych i emocjonalnych.

Ocena wiarygodności zeznań¶

Należy rozróżnić szczerość od wiarygodności. Świadek może być absolutnie szczery (przekonany o prawdziwości swoich słów), a jednocześnie niewiarygodny, jeśli błędnie zapamiętał lub zinterpretował fakty.

Wiarygodność to zgodność treści zeznań z obiektywną rzeczywistością (spójność zewnętrzna), ale także ich spójność wewnętrzna, logiczna i naturalność emocjonalna.

Metody analizy wiarygodności¶

Psychologowie sądowi stosują narzędzia pozwalające ocenić, które fragmenty relacji pochodzą z autentycznej pamięci, a które są wytworem wyobraźni lub wpływu zewnętrznego. Należą do nich m.in.:

Analiza struktury i treści zeznań (CBCA/SCA): Ocena jakościowa zeznań pod kątem określonych kryteriów (np. obecność szczegółów, opisy interakcji, spontaniczne poprawki).
Reality Monitoring (Monitorowanie Rzeczywistości): Badanie, czy treść wspomnienia zawiera elementy charakterystyczne dla rzeczywistego doświadczenia (detale sensoryczne – co świadek słyszał, czuł, widział; kontekst czasowy; przeżywane emocje) w odróżnieniu od wspomnień wyobrażonych.

Psychologiczne aspekty przesłuchania świadka¶

Stres i wtórna wiktymizacja¶

Udział w postępowaniu karnym jest dla świadka przeżyciem wysoce stresującym. Może pojawić się lęk przed publicznym wystąpieniem, obawa przed konfrontacją ze sprawcą czy poczucie winy.

Wtórna wiktymizacja: Ryzyko ponownej traumatyzacji świadka (będącego jednocześnie ofiarą) przez sam system wymiaru sprawiedliwości (np. przez niestosowne pytania, wielokrotne powtarzanie traumatycznych relacji).

Standardy "przyjaznego" przesłuchania¶

Współczesna psychologia sądowa postuluje prowadzenie przesłuchań z poszanowaniem godności świadka:

W spokojnym, bezpiecznym otoczeniu.
Unikając pytań sugestywnych i konfrontacyjnych.
Stosując techniki empatycznej komunikacji.
Umożliwiając przerwy w przypadku widocznego stresu.

Niebieskie pokoje¶

Są to specjalne pomieszczenia (wyposażone np. w lustra weneckie i systemy nagrywania) przeznaczone do przesłuchań osób szczególnie wrażliwych (dzieci, ofiary gwałtu). Przesłuchanie odbywa się jednorazowo, w obecności psychologa, aby uniknąć konieczności wielokrotnego powtarzania traumatycznych zeznań przed różnymi organami.

Rola psychologa sądowego w pracy ze świadkiem¶

Psycholog sądowy odgrywa kluczową rolę, zwłaszcza gdy świadkami są dzieci, osoby niepełnosprawne intelektualnie lub osoby silnie obciążone emocjonalnie.

Zadania psychologa sądowego (biegłego):

Ocena zdolności świadka do udziału w postępowaniu (czy rozumie znaczenie składania zeznań).
Analiza wiarygodności zeznań z perspektywy psychologii pamięci i percepcji.
Wsparcie emocjonalne i minimalizowanie stresu proceduralnego.
Udział w przesłuchaniu (np. w niebieskim pokoju), dbanie o komfort świadka, decydowanie o długości przesłuchania, przerwach lub jego zakończeniu.
Interpretacja zachowań niewerbalnych: Psycholog potrafi ocenić, czy wahanie, unikanie kontaktu wzrokowego czy zmiana tonu głosu są objawem kłamstwa, czy raczej naturalną reakcją na stres, lęk lub poczucie winy.

Etyka, nowe wyzwania i ochrona świadków¶

Wpływ technologii i mediów¶

Media społecznościowe i publiczny dostęp do informacji stwarzają nowe wyzwania. Świadkowie są narażeni na presję opinii publicznej i komentarze, co może prowadzić do nieświadomej modyfikacji wspomnień. Zjawisko to określa się mianem społecznej rekonstrukcji pamięci.

Ochrona świadków¶

Świadek ma prawo do ochrony przed zastraszeniem, stygmatyzacją i nieuzasadnionym ujawnieniem danych osobowych. W Polsce funkcjonują programy ochrony świadków (w tym instytucja świadka koronnego), obejmujące zmianę miejsca zamieszkania, tożsamości i pełne wsparcie psychologiczne.

Tajemnica zawodowa psychologa¶

Psycholog/Psychoterapeuta (leczący): Jest objęty ścisłą tajemnicą zawodową. Zwolnienie z tajemnicy może nastąpić wyłącznie na postanowienie sądu (na wniosek np. prokuratora) i tylko w okolicznościach zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób.
Biegły psycholog sądowy: Sytuacja jest inna. Biegły działa na zlecenie sądu lub prokuratury. Jego zadaniem jest stworzenie opinii na potrzeby postępowania. Opinia ta (powstała w wyniku badań) nie jest objęta tajemnicą w takim samym sensie – staje się ona materiałem dowodowym w sprawie.